Morgunblaðið - 19.04.2009, Blaðsíða 24

24 Samfélagsmál
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 19. APRÍL 2009
Eftir Sigurð Ólafsson
sigurdurolafsson@gmail.com
E
kki þarf að tíunda fyrir
nokkrum Íslendingi að
sú efnahagskreppa
sem dunið hefur á
heimsbyggðinni að
undanförnu hefur víðtækar efna-
hagslegar og samfélagslegar afleið-
ingar. Færri hafa ef til vill leitt hug-
ann að því að kreppan kann ekki
bara að hrófla við efnahag og sam-
félagsstöðu fólks, heldur er talað um
raunverulega hættu á því að hún
ógni öryggi einstakra ríkja og þjóða.
Á það hefur til dæmis Dennis C.
Blair, nýráðinn yfirmaður leyniþjón-
ustukerfa Bandaríkjanna, bent.
Hann hélt því þannig fram fyrir fá-
einum vikum að hryðjuverkaógnin
hefði vikið í bili sem helsta vá sem
steðjaði að bandarísku þjóðinni. Í
stað hennar var efnahagskreppan
sjálf orðin aðalhættan. Hann minnti
þar á stórar kreppur fyrri tíma sem
leiddu af sér óstöðugleika og upp-
gang ofbeldisfullra öfgastefna.
Einnig vísaði hann til ástandsins í
mörgum fátækari löndum heimsins
sem ekki hafa burði til að takast á
við þá krísu sem kann að koma upp
þegar að ríkissjóðirnir tæmast hver
eftir annan. Fleiri hafa talað á sömu
nótum og minnt á að efnahags-
kreppan geti sýnt okkur hversu við-
kvæm staða lýðræðis og borg-
aralegra réttinda getur verið þegar
að órói ríkir á einhverju sviði.
Lýðræði á róstusömum tímum
Alþjóðasamtökin IDEA, Institute
for Democracy and Electoral Assist-
ance, eru með höfuðstöðvar í Stokk-
hólmi. Þau einbeita sér að málefnum
tengdum lýðræðisvæðingu og átök-
um. IDEA hefur því reynslu af því
að greina og takast á við þær hættur
sem steðja að lýðræðinu á róstusöm-
um tímum. Þar starfar Santiago Vil-
laveces, kólumbískur sérfræðingur í
öryggisþáttum lýðræðisvæðingar.
Villaveces hefur komið víða við í
störfum sínum og rannsóknum um
heim allan en undanfarið hefur hann
beint sjónum sínum nokkuð að Nep-
al og verkefnum sem IDEA hefur
verið trúað fyrir þar.
Þegar ég hitti Villaveces í Stokk-
hólmi fyrir skemmstu bið ég hann að
leggja mat á þá stöðu sem kreppan
kann að leiða til í ríkjum þar sem
lýðræðið stendur höllum fæti. Hann
segir að grundvallaratriði hjá hverj-
um valdhafa sé að hafa stjórn á ör-
yggisþáttum sinnar lögsögu: „Þeir
sem vilja átta sig á því hversu langt
lýðræðisþróun er í raun komin í ríkj-
um sem eru á þeirri vegferð ættu að
skoða öryggisþáttinn sérstaklega.
Lýðræðisvæðing öryggisþáttarins
og stofnanaskipan þess málaflokks
gefur þar mjög sterkar vísbendingar
um raunverulega heildarstöðu. Það
er mjög algengt að þar haldist lengi
við einræðiskennd skipan og starfs-
aðferðir. Aðilar þar innanborðs eru
þannig oft síðastir til að sleppa tak-
inu á gamla tímanum í baráttunni
við lýðræðislegar leikreglur.“
Villaveces segir að IDEA reyni að
beita samráði í aðgerðum sínum við
að stofnanavæða öryggisþáttinn í
löndum þar sem aðstoðar er óskað
við að þróa lýðræðislega skipan. Það
er ný nálgun fyrir lönd eins og Nep-
al þar sem að ofbeldi hefur verið
undirstaða valds í stað laga og rétt-
ar. Breytingar í slíkum tilvikum taki
langan tíma enda er um leið verið að
innleiða nýtt hugarfar og stjórn-
málasiði auk þess sem takast þarf á
við aðila sem sjá sér hag í að halda
einræðistilburðunum við.
Þegar Villaveces er beðinn um að
meta áhrif efnahagskreppunnar á
stöðu lýðræðis í mörgum hinna
veiku lýðræðisríkja heimsins þá
nefnir hann enn og aftur örygg-
isþáttinn. Hann talar um að áhrifin
gætu orðið mun verri en þau virðast
á yfirborðinu: „Fólk verður vart við
aukið atvinnuleysi og breiðara bil
milli ríkra og fátækra. En það sem
líka gerist í ríkjum þar sem lýðræði
á undir högg að sækja er að þar get-
ur orðið afturhvarf til aðferðafræði
einræðisins og herforingjastjórnar.
Litið er á samfélagslegan óróa og
óánægju sem ógn við stjórn lands-
ins. Þess vegna er öryggisstofn-
unum samfélagsins, t.d. lögreglu og
her, þá beitt á einræðiskenndan hátt
til þess að slá skjaldborg um stjórn
landsins. Þetta er gert í stað þess að
taka mark á áhyggjum fólks. Bregð-
ast síðan við ástandinu með því að
búa til friðsamlegt andrúmsloft þar
sem að fólki er gert kleift að mót-
mæla, koma skoðunum sínum á
framfæri og leita leiða til sátta.“
Lýðræðinu misbeitt
Villaveces segir að það sé mis-
djúpt á því að stjórnvöld detti aftur í
far einræðis þegar þau reyna að
beita skjótvirkum og áhrifaríkum
aðgerðum gegn efnahagslegum og
samfélagslegum áhrifum krepp-
unnar: „Þar spila inn í þættir eins og
hversu sterk lýðræðismenning er í
einstökum löndum, hvernig sam-
bandi borgara og stjórnvalda er
háttað og svo framvegis.“
Hann nefnir Venesúela sem dæmi
og nýlegar hertökur forsetans Hugo
Chavez á lykilhöfnum landsins: „Að-
gerðir Chavez eru skýrt dæmi um
hvernig tekið er á samfélagslegum
óróa í veikum lýðræðisríkjum.
Brugðist er við óróa sem tengist fall-
andi olíuverði og auknum fjárhags-
vanda með hernaðaraðferðum í stað
lýðræðislegra aðgerða. Stjórn-
unarhættir manna eins og Chavez
eru varasamir vegna þess að þeir
notast við grundvallaraðferðir lýð-
ræðisins til þess að koma í fram-
kvæmd aðgerðum sem bera vott af
einræðisskipulagi. Þeir beita lýð-
ræðiskerfinu til þess að auka völd
sín og setja alla andstöðu fram sem
eins konar drottinsvik. Í þessu skini
sveigja þeir lagarammann, kosn-
ingakerfi og stofnanir þjóðfélagsins
sér í hag.“
Villaveces segir að þessi tegund
valdamisnotkunar sé að ýmsu leyti
verri heldur en ódulin einræð-
isstjórn: „Þegar reynt er að beita
lýðræðinu til þess að loka fyrir eðli-
legar leikreglur þess grefur það
undan lögmæti þeirra verkfæra sem
notuð eru til þess að koma á og halda
við stöðugum lýðræðisríkjum. Ég er
hræddur um að slíkar aðgerðir muni
aukast nú í efnahagskreppunni. Þá
hættum við á að kreppan hafi ekki
bara skelfilegar efnahagslegar af-
leiðingar fyrir alþýðu fátækari
landa. Lýðræðisleg gildi eins og
lagalegur grundvöllur og borgaraleg
réttindi gætu einnig orðið illa úti.“
Hann segist þó vona að ekki fari
allt á versta veg. Til dæmis megi
ímynda sér að kreppan verði til þess
að einhverjir leiðtogar ríkja standi
nú berskjaldaðir gagnvart áralangri
óstjórn og verði stuggað úr emb-
ættum sínum. Þá tekur hann dæmi
frá Suður-Ameríku þar sem hann
greinir ákveðna lýðræðisvæðingu á
lægri stigum. Hins vegar segist
hann ekki viss um að hún nái að
þröngva sér upp eftir öllum valda-
píramídanum.
Litlar breytingar í Kólumbíu
Talið berst að lokum að Kólumbíu,
heimalandi Santiagos Villaveces.
Kastljós umheimsins hefur beinst
óvenju oft þangað á undanförnum
misserum, sérstaklega í kjölfar æv-
intýralegrar frelsunar stjórn-
málakonunnar Ingrid Betancourt úr
gíslingu FARC-skæruliðasamtak-
anna síðasta sumar. Þar eru forseta-
kosningar á næsta leiti. Villaveces
segist ekki sjá nein merki um að þær
boði markverðar breytingar:
„Þrátt fyrir að Kólumbía sé lýð-
ræðisríki gilda þar sömu lögmál og
víða annars staðar þar sem rík hefð
einræðiskenndra vinnubragða lúrir
undir yfirborðinu, sérstaklega hjá
öryggisstofnunum ríkisins. Uribe
forseti mun sjálfsagt græða á því að
geta sýnt fram á sýnilegar aðgerðir í
stríði sínu við FARC og aðra hópa
sem ógna þjóðaröryggi og al-
mannaró. Kosningabarátta í Kól-
umbíu er yfirleitt frekar barátta ein-
staklinga í stað þess að tekist sé á
um ólíka hugmyndafræði. Mótfram-
bjóðendur forsetans eru ekki al-
mennilega komnir fram þannig að
það er erfitt að vita hvað gerist á
þessu stigi. En hvort sem Uribe
stýrir þjóðinni eða einhver annar þá
er lítil von á meiri háttar stefnu-
breytingum.“
Villaveces segist ekki gera lítið úr
aðgerðum við að ráðast gegn FARC-
skæruliðahreyfingunni og öðrum
slíkum hópum í landinu. Þær að-
gerðir gári þó bara yfirborðið.
Vandamálið sé sú geigvænlega spill-
ing sem gegnumsýri allt stjórnkerfið
og þjóðlífið: „Það vandamál lendir í
skugga hinnar æsilegu vopnuðu bar-
áttu við skæruliðahópana. Spillingin
er þó það sem einkum stendur í vegi
þess að lýðræði sé stöndugt í Kól-
umbíu. Þar eru skilin oft ógreinileg
milli ólöglegra viðskipta og vopn-
aðra hópa annars vegar og hins veg-
ar kjörinna fulltrúa og embættis-
manna á öllum stigum
stjórnkerfisins.“
Það stóra vandamál verður þó
ekki leyst nema með vilja og áhuga
kjósenda: „Það örlar á honum nú en
því miður einskorðast hann of mikið
við fámenna menntastétt og ein-
staka fjölmiðla. Annars staðar er
áhuginn því miður takmarkaður. Við
verðum því að bíða og sjá,“ segir
Villaveces að skilnaði um leið og
hann ítrekar að viðtalið byggist á
persónulegum skoðunum hans frem-
ur en stefnumörkun stofnunarinnar
sem hann vinnur hjá.
„Lýðræðið gæti orðið illa úti“
Ljósmynd/Sigurður Ólafsson
Áhyggjur Santiago Villaveces, sérfræðingur í öryggisþáttum lýðræðisvæðingar, hefur áhyggjur af því hvernig lýðræði reiði af á krepputímum. Lýðræðisleg
gildi, t.d. lagalegur grundvöllur og borgaraleg réttindi, geti orðið illa úti.
Santiago Villaveces,
kólumbískur sérfræð-
ingur í öryggisþáttum
lýðræðisvæðingar hjá
alþjóðasamtökunum
IDEA, segir efna-
hagskreppuna geta
leitt til afturhvarfs til
aðferðafræði einræð-
is og herforingja-
stjórnar í ríkjum þar
sem lýðræði á undir
högg að sækja.
www.eirberg.is • 569 3100
Stórhöfða 25
Ný sending
af sundfatnaði
komin