Morgunblaðið - 19.04.2009, Blaðsíða 22

22 Nám
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 19. APRÍL 2009
Eftir Orra Pál Ormarsson
orri@mbl.is
U
ppi varð fótur og fit og
kvörtunum rigndi yfir
breska ríkissjónvarpið,
BBC, eftir að kona að
nafni Carrie Burnell
hóf að stjórna barnatíma þar á bæ
eftir áramótin. Var henni gefið að
sök að hræða líftóruna úr bless-
uðum börnunum. Hvernig skyldi
Burnell hafa farið að því? Með yf-
irgangi, ólátum og klúryrðum? Nei,
ekki aldeilis. Það vantar á hana ann-
an framhandlegginn.
„Ég bannaði börnunum mínum að
horfa á barnatímann fyrir svefninn í
gærkvöldi vegna þess að ég veit að
það hefði haft slæm áhrif á elstu
dóttur mína og valdið henni svefn-
truflunum,“ bloggaði faðir nokkur
og tók fram að hann væri ekki að
grínast. Aðrir voru á því að BBC
væri bara að „skora stig“ með ráðn-
ingu Burnells og stöðin hefði gert
sig seka um „jákvæða mismunun“.
Bloggheimar loguðu í neikvæðum
ummælum í garð Burnells og fólk
kvartaði m.a. undan því að vera sett
í þá „erfiðu aðstöðu“ að þurfa að út-
skýra fötlun hennar fyrir börnum
sínum. Alls bárust BBC 25 opinber-
ar kvartanir vegna málsins.
Talsmaður samtaka fatlaðra í
Bretlandi furðaði sig á umræðunni
og sagði fáránlegt að foreldrar
væru að tjá sig fyrir hönd barna
sinna. „Börn veita frávikum af
þessu tagi enga athygli. Foreldrar
ættu frekar að velta því fyrir sér
hvernig það er að eiga einhent barn.
Það er frábært fyrir fötluð börn að
sjá fólk eins og þau í sjónvarpinu,“
sagði talsmaðurinn, Sue Stokes.
Fjölmargir almennir sjónvarps-
áhorfendur tóku líka upp hanskann
fyrir Burnell og bentu m.a. á, að það
væri löngu tímabært að fatlað fólk
birtist reglulega á skjánum. „Sjón-
varpið er öflugur miðill og fyrir vik-
ið vel til þess fallið að uppfræða al-
menning um fötlun almennt og taka
á „óttanum“ og fyrirfram ákveðnum
hugmyndum sem fólk hefur um
hana,“ skrifaði bloggari.
Sjálf er Burnell staðráðin í að láta
ekki illar tungur slá sig út af laginu.
„Það getur ekki verið nema jákvætt
að foreldrar noti mig sem tækfæri
til að ræða um fatlaða við börnin sín.
Það sýnir bara hversu mikilvægt
það er að hafa fatlaða sem fyr-
irmyndir í barnatímum og í sjón-
varpi almennt,“ sagði hún.
Enginn sá, er lýti hefir
á sér, skal ganga fram
Það er gömul saga og ný að fatl-
aðir eigi við ramman reip að draga.
Færa má fyrir því rök að hin heilaga
ritning hafi gefið tóninn. Í Þriðju
Mósebók Gamla testamentisins tal-
ar Drottinn við Móse og segir:
„Mæl þú til Arons og seg:
Hafi einhver niðja þinna, nú eða í
komandi kynslóðum, lýti á sér, þá
skal hann eigi ganga fram til þess að
bera mat Guðs síns. Því að enginn
sá, er lýti hefir á sér, skal ganga
fram, sé hann blindur eða haltur eða
örkumlaður í andliti eða hafi ofskap-
aðan útlim, eða sé hann fótbrotinn
eða handleggsbrotinn, eða hafi hann
herðakistil eða sé tærður eða hafi
vagl á auga eða kláða eða útbrot eða
eistnamar.
[…]
Mat Guðs síns, bæði af því, sem
háheilagt er og heilagt, má hann eta.
En þó skal hann hvorki ganga inn
að fortjaldinu né koma nærri alt-
arinu, því að lýti er á honum, að
hann eigi vanhelgi helga dóma mína;
því að ég er Drottinn, sá er helgar
þá.“
Fáfræði var mikil á hinum myrku
miðöldum og ótti í garð fólks sem
var á einhvern hátt frábrugðið öðr-
um útbreiddur. Hjátrú og fjölkynngi
voru oftar en ekki notuð til að skýra
hluti sem áttu sér hvorki vísinda-
legar né rökrænar skýringar. Þann-
ig segir í hinu sögufræga riti Norna-
hamrinum, sem kom út í Þýskalandi
1487 og hafði áhrif næstu tvær aldir
á eftir, að besta leiðin til að bera
kennsl á nornir sé að athuga bæklun
þeirra, nornir séu ýmist afmyndaðar
í andliti eða á líkama. Fjöldi fatlaðra
var dæmdur fyrir galdra og brennd-
ur á báli á miðöldum.
Lög um ljótt fólk
Á ofanverðri nítjándu öld voru
sett í Bandaríkjunum lög sem bönn-
uðu „sjúku, limlestu, afskræmdu og
Ekki mannvonska, hel
Gegnum aldirnar hefur
afstaða til fatlaðs fólks
einkennst af fáfræði og
hræðslu. Það jafnvel
brennt á báli. Margt
bendir til þess að þetta
viðmót sé á undanhaldi
í hinu upplýsta sam-
félagi samtímans en ný-
leg uppákoma í
tengslum við þátt í
breska ríkissjónvarp-
inu, BBC, hefur vakið
nýjar spurningar. Innan
Háskóla Íslands er
starfrækt heil náms-
braut sem helgar sig
vangaveltum af þessu
tagi, fötlunarfræði.
Fegurð Breska ríkissjónvarpið, BBC, efndi á síðasta ári til keppni undir yfirskriftinni „Britains Missing Top Model“, þar sem allir keppendur voru fatlaðir.
Umdeild Annan framhandlegginn
hefur vantað á sjónvarps- og leik-
konuna Carrie Burnell frá fæðingu.
Morgunblaðið/Heiddi
Fræðimaðurinn „Raddir fatlaðra hafa ekki það vægi sem þær þurfa að hafa.
Við hin teljum okkur alltaf vita betur. Samtök fatlaðra hafa þó unnið gríð-
arlega gott verk og lagt sitt af mörkum til að eyða fordómum,“ segir dr.
Hanna Björg Sigurjónsdóttir, lektor í fötlunarfræði við Háskóla Íslands.
Ísland gerðist fyrir tveimur árum að-
ili að sáttmála Sameinuðu þjóðanna
um réttindi fatlaðra og nefnd á veg-
um félags- og tryggingamálaráðu-
neytisins vinnur nú að því að breyta
lagaumhverfinu hér á landi til að
unnt verði að fullgilda sáttmálann.
Einn nefndarmanna, Helga Bald-
vins- og Bjargardóttir, laga- og fötl-
unarfræðinemi, segir að breyta þurfi
ýmsu í okkar löggjöf til að uppfylla
skilyrði sáttmálans. Núverandi lög-
gjöf endurspegli í raun þá staðreynd
að fatlað fólk hafi löngum verið
ósýnilegt í samfélaginu. „Sem dæmi
má nefna að fötlun er ekki þáttur
sem varinn er gegn misrétti í stjórn-
arskránni. Jafnrétti er tryggt en við
erum ekki með neina löggjöf sem
bannar beinlínis mismunun gegn
fólki á öðrum forsendum en vegna
kynferðis.“
Helga segir sáttmálann einnig skil-
greina það sem mismunun ef ekki er
veitt viðeigandi hagræðing. „Það
þýðir að sé ekki reynt að koma til
móts við sérstakar þarfir sem fatlað
fólk hefur vegna fötlunar sinnar telst
það vera mismunun.“
Helga segir brýnt að samræma
þessi sjónarmið almennri stefnumót-
un. „Það er til dæmis fráleitt þegar
maður heyrir sögur úr skólakerfinu
að sumir skólar telji sig ekki þurfa að
mæta þörfum allra barna. Það vísar
bara á sérskólana. Það er slæmt við-
horf enda er þetta spurning um að
viðurkenna mannlegan fjölbreytileika
og rétt fatlaðra
og ófatlaðra
barna til að alast
upp saman og
kynnast því að
þótt við séum
ólík eru allir jafn
mikilvægir.“
Helga segir
einnig vanta lög-
gjöf varðandi
valdbeitingu og
þvingun en grípa getur þurft til
þeirra úrræða í starfi með fötluðu
fólki. Engar verklagsreglur eru til um
það hvenær megi grípa inn í, hvenær
megi takmarka frelsi einstaklinga, á
hversu grófan hátt og í hversu lang-
an tíma. „Kerfið sem styrkja á rétt-
arstöðu fatlaðs fólks er vægast sagt
veikt. Þegar fötlunin er með þeim
hætti að einstaklingurinn skilur ekki
að hann á rétt og starfsfólkið í kring-
um hann veit ekki af því heldur eru
réttindin í raun og veru ekki til.“
Hvergi nærri lokið
Að sögn Helgu er starf nefnd-
arinnar vel á veg komið og vonast
hún til að þingsályktunartillaga um
fullgildingu fari gegnum þingið sem
nú er að störfum. „Við vonumst til að
fullgilda sáttmálann sem fyrst.“
Þar með er starfinu þó hvergi
nærri lokið því laga þarf sjónarmiðin
sem koma fram í sáttmálanum að
allri stefnumótun og löggjafarvinnu í
framtíðinni. „Það er mikið verk óunn-
ið en að mínu viti felst stærsta verkið
í vitundarvakningunni. Að við hætt-
um þessu ölmusu viðhorfi í garð fatl-
aðs fólks og viðurkennum það sem
einstaklinga sem eiga réttindi.“
Spurð um áhuga sinn á mála-
flokknum svarar Helga því til að hún
hafi unnið mikið með fötluðu fólki á
umliðnum árum en hún er menntað-
ur þroskaþjálfi. „Ég hætti á sínum
tíma í lögfræði og fór að læra
þroskaþjálfun. Þegar ég áttaði mig á
því hversu mikið vantar upp á mann-
réttindavernd hjá fötluðum ákvað ég
að hella mér aftur út í lögfræðina
undir því yfirskyni að ég ætlaði að
verða betri þroskaþjálfi.“
Helga lýkur BA-prófi í lögfræði frá
Háskóla Íslands í vor.
Breyta þarf mörgu í löggjöfinni
Helga Baldvins- og
Bjargardóttir
Fötlunarfræði er ung fræðigrein sem hafnar einhliða læknisfræðilegum
skilgreiningum á fötlun en leggur þess í stað áherslu á félagslegan skiln-
ing og þátt menningar og umhverfis í að skapa og viðhalda fötlun. Mark-
mið námsins, sem kennt hefur verið við félags- og mannvísindadeild Há-
skóla Íslands frá árinu 2004, er að veita nemendum viðamikla fræðilega
og hagnýta þekkingu á fjölbreytilegum þáttum sem varða fatlað fólk og
málefni þess.
Nemendur í fötlunarfræði hafa fjölbreyttan bakgrunn svo sem heim-
speki, táknmálstúlkun, bókmenntafræði, sjúkraþjálfun, þroskaþjálfun,
iðjuþjálfun, guðfræði, hjúkrunarfræði, félagsráðgjöf og uppeldis- og
menntunarfræði.
Hanna Björg segir að bakgrunnur nemenda og persónuleg reynsla
margra þeirra af fötlun ýmist úr starfi eða einkalífi sé mikilvægur styrkur
og geri námið lifandi og skemmtilegt. „Þetta nám hefur fest sig í sessi.“
Námsbraut í fötlunarfræði er rekin í öflugu alþjóðlegu samstarfi.
Hvað er fötlunarfræði?