Ný saga - 01.01.2001, Blaðsíða 8

Svanur Kristjánsson
Mynd 3.
ÓlafurThors
formaður Sjálfstæð-
isflokksins beitti sér
gegn kjöri Sveins
Björnssonar í
embætti forseta.
Samvinna
Kveldúlfsmanna
og sósíalista
byggðist ekki
eingöngu á
sameiginlegum
valdahagsmun-
um. Þeir voru
mjög samstiga í
sjálfstæðismál-
inu, vildu skiln-
að við Dani og
stofnun lýðveldis
- ekkert múður
og engar tafir
sóknarflokks, hefði ríkisstjóri veitt honum 10-
12 daga frest í viðbót til stjórnarmyndunar.8
En samvinna Kveldúlfsmanna og sósíalista
byggðist ekki eingöngu á sameiginlegum
valdahagsmunum. Þeir voru mjög samstiga í
sjálfstæðismálinu, vildu skilnað við Dani og
stofnun lýðveldis - og ekkert múður og engar
tafir. Þeir vildu einnig byggja upp hina þjóð-
legu atvinnugrein, sjávarútveginn, eftir styrj-
öldina og koma þannig í veg fyrir að atvinnu-
leysi kreppuáranna héldi innreið í landið að
nýju. Samstaðan náði einnig lil utanríkismála.
Eftir styrjöldina átti hlutleysisstefnan að vera
hornsteinn utanríkisstefnu íslands, eins og
lýst var yfir þegar landið hlaut fullveldi árið
1918. Kveldúlfsmenn voru eindregnir stuðn-
ingsmenn hlutleysis Islands.9
Andstæðingar Morgunblaðsmanna og sósíal-
ista voru fremur sundraður hópur sem skorti
límefni sameiginlegra valdahagsmuna og hug-
sjóna. Kjördæmamálið og átök á vinnumark-
aði höfðu skaðað samvinnu Framsóknar-
flokks og Alþýðuflokks. Vísisliðið var nátengt
kaupsýslumönnum, sem áttu í útistöðum við
kaupfélögin og verkalýðsfélögin. Þessi öfl vissu
hins vegar fullvel hvað þau vildu ekki: sam-
stjórn Sjálfstæðisflokks og Sósíalistaflokks.
Þau studdu rnjög eindregið Svein Björnsson sem
forseta og þeirra stjórn var utanþingsstjórnin.
I sameiningu unnu stuðningsmenn Sveins
mikinn sigur í deilum um stjórnarskrá hins
fyrirhugaða lýðveldis. í stað þess að forseti væri
þingkjörinn og valdalítill var ákveðið að þjóð-
in kysi forsetann og að hann hefði umtalsverð
völd, ekki síst rétt til að skjóta málum til þjóð-
arinnar ef upp kæmi ágreiningur milli hinna
tveggja handhafa löggjafarvaldsins, Alþingis
og forseta. Forsetinn skyldi vera valdamikill
umboðsmaður þjóðarinnar, forseti fólksins.1"
Utanríkisstefna og Bandaríkjaför
Að loknu forsetakjöri var staða Sveins
Björnssonar mjög óviss. Hann var handhafi
æðsta valdsins og staða hans í stjórnskipun-
inni var sterk. Sveinn naut einnig reynslu
sinnar af íslenskum stjórnmálum og yfir-
burðaþekkingar á alþjóðastjórnmálum. Hann
var í senn íslenskur valdsmaður og heims-
borgari. En Sveinn hafði einnig skapað sér
mikla óvild valdamikilla manna í landinu,
eins og hér hefur verið tæpl á. Stundum gerði
Sveinn líka andstæðingum sínum þann greiða
að seilast of Iangt og ofmeta áhrif sín og völd.
Sveinn Björnsson var „lögskilnaðarmað-
ur“. I því fólst að hann vildi ekki lýsa yfir lýð-
veldisstofnun fyrr en hernámi Þjóðverja í
Danmörku væri lokið og viðræður hefðu far-
ið fram milli Islands og Danmerkur um sam-
bandsslit. Afstaða Sveins hafði lítil sem engin
áhrif á framgang mála. Árið 1945 skyldi þjóð-
in velja forseta til fjögurra ára. Alls óvíst var
að Sveinn ynni slíka kosningu ef andstæðing-
ar hans næðu að sameinast um mótframboð.
Sveinn hófst handa við að treysta sig í sessi.
Forsetinn kom einungis fram við hátíðleg
tækifæri og þau tækifæri reyndust ekki mörg.
En Sveinn dó ekki ráðalaus og réðst í forseta-
heimsóknir um land allt. Tekið var á móti for-
setanum með kostum og kynjum, veislur voru
haldnar, íslenskir fánar blöktu við hún og
Sveinn átti sviðið, virðulegur og alþýðlegur.
Hann var hátíðlegur þjóðhöfðingi lýðveldis-
ins, en líka maður fólksins.
Hugur og athafnir Sveins Björnssonar voru
ekki eingöngu bundin við að festa forseta-
embættið í vitund og lífi þjóðarinnar. Áhugi
Sveins á samskiptum Islands við önnur lönd
var Itinn sami og fyrr. Nú var hann ekki leng-
ur sendiherra heldur forseti með góð sam-
bönd við erlenda ráðamenn. Styrjöldinni var
að ljúka. Forsetinn gaumgæfði stöðu Islands
að loknu stríði. Myndi allt fara aftur í sama
farið innanlands? Yrði aftur kreppa og at-
vinnuleysi eins og verið hafði árum saman
áður en Bretar hernámu landið 10. maí 1940?
Mikilvægasta úrlausnarefnið fyrir Islend-
inga voru saniskiptin við Bandaríkin eftir
stríð. í landinu voru unt 45.000 bandarískir
hermenn, jafnntargir og allir íbúar Reykjavík-
ur.11 Árið 1941 óskuðu bandarísk stjórnvöld
eftir beiðni frá íslendingum um hervernd
Bandaríkjanna. íslenska ríkisstjórnin kallaði
til ríkisstjórann, Svein Björnsson, sem
„stjórnaði þeim fundum, sem haldnir voru til
að ræða ntálið.“12 Ríkisstjórnin ákvað að
neita að biðja um hervernd Bandaríkjanna,
en samþykkti komu Bandaríkjahers með
ýmsum skilyrðum. í heild sinni var hervernd-
arsamningurinn víðtækur samningur um að
koma á sérstöku og nánu sambandi milli Is-
6