Ný saga - 01.01.2001, Blaðsíða 82

Halldór Bjarnason
Prjár heimildaútgáfur voru um hlutstæðari
efni þar sem boðskapur er lítt áberandi eða
alls ekki finnanlegur, enda verið að fjalla um
ríki náttúrunnar að verulegu leyti. Hér má
fyrst telja almenna bók af því tagi, Um upp-
runa dýrategunda og jurta eftir Þorvald
Thoroddsen. Þá er að nefna tvær lýsingar á
landi og þjóð á þeim tíma þegar höfundar
festu orð sín á blað. Þar er innræting ekki höf-
uðtilgangur textasamningarinnar og skoðanir
höfundar eru ekki í fyrirrúmi þótt þær komi
stundum fram. Önnur bókin af þessu tagi var
sýslu- og sóknalýsingar Hins íslenska bók-
menntafélags frá miðbiki 19. aldar en lýsing-
arnar úr Skaftafellsýslu komu út 1997. Hafa
þær að geyma bæði lýsingu á náttúru og lifn-
aðarháttum. Hreina land- eða náttúrulýsingu
er hins vegar að finna í litlu kveri þar sem
birtar eru tvær frásagnir um ferð prestanna
Helga Grímssonar og Björns Stefánssonar í
Þórisdal árið 1664.
Að lokum ber svo að telja persónuheimild-
ir, heimildaútgáfur þar sem textarnir hverfast
allir um líf skrásetjara. Efni textanna eru fá
takmörk sett en það binst kannski aðallega
við einka- eða fjölskyldulíf þeirra, samskipti
við samferðafólk og yfirvöld, afskipli af þjóð-
félagsmálum, og ferðalög. Frásögnin í þessum
textum er alltaf í formi bréfa, dagbóka, eða
sjálfsævisögubrota eins og vænta má, og því er
boðskapur ekki áberandi eins og í svo mörg-
um hinna heimildaútgáfnanna, heldur er
frekar að finna skýringar og réttlætingu á
gerðum og hugsunum skrásetjara. Helmingur
þessara persónuheimilda eða þrjár bækur
fjalla meira og minna almennt um líf skrásetj-
ara, en aðrar þrjár persónuheimildir hafa hins
vegar dálitla sérstöðu því þar er aðallega fjall-
að um tiltekin málefni. Ein bókanna inniheld-
ur bréfaskipti Valtýs Guðmundssonar og Jó-
hannesar Jóhannessonar um stjórnmáladeilur
í kringum aldamólin 1900. Önnur bókin er
bréf Gunnars Pálssonar rektors og skálds og
fjalla mörg þeirra um fræðileg viðfangsefni
því hann var lærdómsmaður og mikill forn-
fræðaunnandi. Þriðja bókin er svo ferðabók
erlends manns, Konrads von Maurers, um ís-
land um miðja 19. öld og stendur býsna nærri
þeim lýsingum á landi og þjóð sem fyrr voru
nefndar.
í framhaldi af þessu tali um efni bókanna
er við hæfi að víkja stuttlega að því hvort
greina megi einhverja nýja strauma í vali
gamalla texta til útgáfu um þessar rnundir og
benda þá á dæmi um þetta. Augljóst er að
fjölmargar bókanna styðjast við hefðir í út-
gáfu og því eru ekki nýrnæli að útgáfu þeirra.
Til dæmis eru býsna langar hefðir hér á landi
fyrir útgáfu annála, fornrita og bóka um forn-
ritin, sem og þjóðlegs fróðleiks, og teygja þær
sig aftur til upphafs 20. aldar. Svipað má segja
um útgáfu ýmiss konar almennra lýsinga á
landi og lýð í samtíð höfundanna. Þá má ekki
gleyma persónuheimildum en ritun þeirra
stendur á ævagömlum merg þótt sterk hefð
fyrir útgáfu sjálfsævisagna hafi kannski ekki
myndast fyrr en á öðrum fjórðungi 20. aldar.5
Aðrar bækur eiga sér styttri hefðir sem rekja
má kannski einkum til miðbiks 20. aldar.
Dæmi um það er útgáfa sýslu- og sóknalýs-
inga Bókmenntafélagsins.
Ekki verður samt betur séð en að útgáfa
sumra bókanna sé merki um aukinn áhuga
eða nýjan áhuga á vissum efnum um þessar
mundir. Gleggst kemur þetta kannski fram í
bókunum um þjóðfélagsmál, en þar er athygl-
isvert að í flestum þeirra bóka, þar sem fjall-
að var um samtímamálefni, er iðulega að
finna sterkan siðferðislegan eða þjóðfélags-
legan boðskap í bland við greiningu eða lýs-
ingu, enda voru þær samdar á sínum tíma í
innrætingarskyni. Bendir þetta til að tölu-
verður áhugi sé í samtíðinni á lífssýn fyrri
alda manna, siðferðisgildum þeirra og
fræðsluviðhorfum. Kemur þessi áhugi heim
og saman við strauma og stefnur á Islandi í
þeim fræðum sem varða manninn, hinum
mannlegu fræðum, og þar á meðal í félags-
sögu. Og rifji maður upp efni heimildaút-
gáfna, annarra en skáldskaparrita, frá miðbiki
og seinni helmingi 20. aldar, þá virðist fljótt á
Iitið um einhverja viðhorfsbreytingu að ræða
fremur en greinilegt framhald eldri útgáfu-
hefða.
Þá verður ekki betur séð en að áhugi á ís-
lenskri málsögu sé vaxandi. Þótt aðeins tvær
heimildaútgáfur kæmu út um það efni á árun-
um 1995-99, þá sýnist greinilegt að útgáfa
gamalla bóka um íslensku tungu hefur vaxið
þó nokkuð frá því sem var fyrir nokkrum ára-
80