Ný saga - 01.01.2001, Blaðsíða 13

Forsetinn og utanríkisstefnan
Sigurðar Eggerz, sem þá var ráðherra íslands
fyrir Sjálfstæðisflokkinn eldri. Sigurður sagði
af sér ráðherradómi. Sveinn Björnsson var hins
vegar hæfastur að mati konungs til að verða
eftirmaður Sigurðar á ráðherrastóli.31 Sveinn
var síðan úthrópaður af mörgum samflokks-
mönnum vegna afstöðu sinnar. Sjálfstæðis-
flokkurinn klofnaði og Sveinn tapaði þingsæti
sínu í Reykjavík í kosningum árið eftir.32
Sem nýkjörinn forseti var Sveinn árið 1944
í sömu stöðu og hann hafði verið árið 1915.
Hann taldi lífsnauðsynlegt fyrir íslendinga að
sýna meiri sveigjanleika í samskiptum sínum
við vinveitta þjóð. Breyttar aðstæður kölluðu
á stefnubreytingu. Hagsmunir íslands væru
ekki best tryggðir með kreddufullri fastheldni
við gamlar formúlur um sjálfstæði og fullveldi
íslands.
Sveinn Björnsson vissi eflaust einnig full-
vel að brotthvarf frá hlutleysisstefnu átti lít-
inn sem engan hljómgrunn meðal þjóðarinn-
ar. Gerðist hann opinber málsvari nýrrar ut-
anríkisstefnu, sem byggðist á nánu sambandi
við Bandaríkin og útilokaði ekki bækistöðvar
Bandaríkjamanna á íslandi eftir stríð, myndi
sagan endurtaka sig.
Undir fána slíkrar stefnu hefði Sveinn
Björnsson örugglega ekki náð kjöri í forseta-
kosningum 1945.
Sveinn Björnsson hefur því sennilega kos-
ið að dylja hug sinn og gerðir. Opinberlega
var sagt að frumkvæðið að Bandaríkjaheim-
sókninni hefði komið frá Roosevelt en ekki
Sveini sjálfum. Bandaríkjamenn tóku þátt í
þessari sviðsetningu lil að veikja ekki stöðu
Sveins heima fyrir.33 Ekkert var heldur látið
uppi efnislega um viðræðurnar við Banda-
ríkjaforseta. Samkvæmt urnsögn Sveins á
blaðamannafundi röbbuðu þeir um „allt milli
himins og jarðar.“ Heimsóknin hefur enga
pólitíska þýðingu og er bara í kurteisisskyni,
sögðu stuðningsblöð Sveins á íslandi.34
í bandarískum blöðum kvað hins vegar við
annan tón. Eftir heimsóknina birti tímarítið
Newsweek fréttaskýringu þar sem sagði með-
al annars:
Opinberlega kom Sveinn Björnsson lil að
endurgjalda för Louis G. Dreyfus Jr. sem
sérstaks sendimanns Roosevelt forseta við
hátíðarhöld þann 17. júní s.l. þegar yngsta
lýðveldi heimsins var stofnað. í raun var
tilgangur fararinnar að ræða um framtíð
bandarískra bækistöðva í hinu hrjóstuga og
hernaðarlega mikilvæga landi hans. Tíma-
setningin gat ekki verið betri: Með vaxandi
velgengni Bandamanna í styrjöldinni hefur
áhugi Bandaríkjamanna á herstöðvum er-
lendis vaknað að nýju.35
Af öllu framansögðu má ljóst vera að Sveinn
Björnsson hélt ekki uppi merki hlutleysis-
stefnu íslands í Bandaríkjaförinni. 1 þessari
grein verður ekkert mat lagt á réttmæti
stefnubreytingarinnar. Eitt er þó víst: Sveinn
Björnsson hafði ekki umboð frá fólkinu í
landinu til að hverfa frá hlutleysisstefnunni.
Mynd 12.
Vesturfararnir komn-
ir heilir heim. Fremsta
röð frá vinstri: Alfred
Dreyfus sendiherra,
frú Georgia Björns-
son, Key hershöfð-
ingi, Vilhjálmur Þór,
frú Rannveig Þór,
frú Dreyfus, Sveinn
Björnsson, og ónafn-
greindur banda-
rískur herforingi.
Áhrif Sveins Björnssonar
á utanríkisstefnuna
För Sveins Björnssonar til Bandaríkjanna
sumarið 1944 stuðlaði að þáttaskilum í utan-
ríkisstefnu landsins. Þá kom í ljós að valdamik-
il öfl á ísland, með forseta íslands í broddi
fylkingar, vildu viðhalda sérstöku sambandi
við Bandaríkin og leita leiða til að koma til
móts við óskir Bandaríkjastjórnar um bæki-
stöðvar á íslandi eftir að styrjöldinni lyki. Þar
með veiktist mjög staða forystu Sjálfstæðis-
flokksins, sem reyndist ekki hafa styrk eða
vilja til að halda til streitu fyrri túlkun sinni á
herverndarsamningnum frá 1941, eftir að
flokksformaðurinn, Olafur Thors, var orðinn
forsætis- og utanríkisráðherra í nýsköpunar-
stjórninni sem tók við völdum haustið 1944.
Af öllu framan-
sögðu má Ijóst
vera að Sveinn
Björnsson hélt
ekki uppi merki
hlutleysisstefnu
íslands í Banda-
ríkjaförinni
11