Birtingur - 01.06.1959, Blaðsíða 43

Bjarni Benediktsson:
MARKAÐUR HÉGÓMLEIKANS
Þrjátíu ár eru liðin síðan Halldór Kiljan Laxness gaf út fyrsta ritgerða-
safn sitt: Alþýðubókina, og gerðist þá þegar einhver mesti afbragðs-
höfundur á íslenzka tungu. Síðan hefur hann birt fjölmörg ritgerða- og
ræðusöfn, löngum með fárra ára millibili. Þau hafa að sönnu horfið mjög
í skuggann af skáldverkum hans, en eigi að síður eru þau góðar bók-
menntir; þótt Kiljan hefði ekki ritað aðrar bækur, yrði honum sarnt
skipað á bekk með merkilegustu höfundum tungunnar. Unnendum hans
hefur jafnan þótt nýtt ritgerðasafn frá hendi hans góður fengur —
hvort sem efni þess hefur verið refsidómur yfir öfuguggahætti þjóðfé-
lagsins, hugleiðingar um hst og menntir, brýning til alþýðu að standa
saman á pólitískum vettvangi, eða þættir um lönd og lýði. Ritgerðir hans,
greinar og ræður hafa vissulega verið misjafnar að gæðum; en þær hafa
einatt flutt þarfan boðskap, veitt drjúga skemmtan, búið yfir ærnu list-
fengi. Þær hafa lengi farið illa í hrosshárstaugar íhaldsins í landinu; og
hefur það einmitt verið nokkur mælikvarði á gildi þeirra.
Hin nýja Gjörningabók, sem hlýtur þrátt fyrir allt að teljast ritgerða-
eða greinasafn, stendur öðrurn bókum Kiljans af sama toga langt að
baki. Hún flytur raunar nokkra þætti, sem gott er að lesa: Hugblæ í
Fjallkirkjunni, Ræðu haldna á nóbelshátíð, og jafnvel Æfintýri um fyrir-
heitna landið, með hinn kostulega blending alvöru og dárskapar. En ella
er óvíða feitan gölt að flá í þessu safni. Ferðaþættir frá ýmsum löndum
láta mikið að sér kveða, en þeir eru ekki margfróðir. Hitt er þó kannski
sorglegra, hve víða höfundur hefur kastað höndum til stílsins, orða-
lagsins — setningarnar hlykkjast fram úr pennanum, undnar og marg-
flæktar, eins og fjárgata í hrauni: ,,Sá nafnkunnur norðurlandahöfundur
er varla til, sem þeir hafi ekki þýtt, auk margra lítt kunnra eða ekki,
sumra jafnvel ekki sérlega merkilegra að því er okkur þykir“ — er þetta
klúður úr Morgunblaðinu ? Þó er það áreiðanlega allra sorglegast hvernig
ýmiskonar sérvizka og hégómaskapur veður uppi í safninu, að bölvaðri
hótfyndninni ógleymdri. Henni heyrir til dæmis upphafið á póllands-
greininni, þar sem höfundurinn rexar um það að við skulum ekki enn
kalla landið Pólínaland eins og feður okkar, heldur þv; fávíslega nafni
Pólland. Sérvizkan ber sjálfri sér vitni meðal annars 1 ýmsum orðalepp-
um, sem höfundur veifar af því hann hefur svoddan ímugust á hvers-
dagslegum orðum: „framúrmenn“, „frammúrstíll“, ,,meginlandshilla“
Birtingur
39