Íslenzk tunga - 01.01.1959, Blaðsíða 147

RITFREGNIR 145
vegar hluti málvísinda, sem er þó ekki hægt að fást við án nokkurrar þekkingar
í hljóðfræði (bls. 19):
Fonetikkens oppgave er á beskrive sá npyaktig som mulig alle de
artikulasjoner og lyd som forekommer i sprogene. Fonemikkens oppgave
er á umlerspke hvilke funksjoner sproglydene har i hvert enkelt sprog,
hvilke egenskaper ved dem er relevante, og hvordan de danner et system
av motsetninger. Mens fonetikken prpver á skille mellom sá mange lyd-
nyanser som mulig — teoretisk er to lyd aldri absolutt like — vil fone-
mikken finne det minste antall lydtyper, fonemer, som trenges til á
bygge opp de sproglige tegn og skille dem fra hverandre. ... Det
fonetiske og det fonemiske studium er gjensidig avhengige av hverandre,
sá at det ene ikke kan drives uten et visst hensyn til det andre.
Enda þótt þeir, er um fónemík rita, séu yfirleitt sammála um grundvallar-
atriði, er þó æðimikill skoðanamunur um einstök atriði. Höf. byrjar með að
sýna, hvernig hver einstök tjáning er greind sundur, með súbstitúsjón, í ákveð-
inn fjölda hljóðeinda (,,fon“) og hvernig andstæða tveggja fóna hefur merk-
ingargreinandi hlutverk („distinktiv funksjon“), þ. e. getur greint milli tveggja
tjáninga, sem annars eru eins. Hvert fónem, eða hljóðungur, eins og það hefur
stundum verið nefnt á íslenzku, er þá flokkur þeirra fóna, sem eru svipaðir
Idjóðfræðilega og liafa ekki merkingargreinandi hlutverk sín á milli, heldur að-
eins gagnvart fónum, sem tilheyra öðrum fónemum.
Margir nema hér staðar og skilgreina hugtakið ,fónem‘ eitthvað á þá leið,
að það sé minnsta hljóðeining, sem skilið geti í sundur tvær tjáningar, sem hafa
ólíka merkingu. Atik þess nota margir ekki hugtakið ,fónn‘, en nota í þess stað
,fónem‘ í báðum merkingum. Höf. er hins vegar í flokki þeirra, sem ganga
skrefi lengra og greina hvert fónem í ákveðinn fjölda aðgreinandi þátta
(„distinktive faktorer"; á ensku: „distinctive features“). Þrátt fyrir ýmis vanda-
mál, sem hér er við að etja og ekki hefur tekizt að finna lausn á að öllu leyti,1
hefur þessi aðferð þó ýmsa kosti, m. a. þann, að með henni er hægt að gefa
skýrari skilgreiningu á hugtakinu ,fónem‘ (bls. 25):
Et fonem er en type av foner som har de samme distinktive faktorer;
der er distinktiv motsetning mellom fonemer innbyrdes (d. v. s. mellom
foner som tilhprer forskjellige fonemer), men aldri mellom foner som
tilhOrer samme fonem.
Þessi skilgreining hindrar t. d., að hljóðin [h] og [13] séu, í norsku eða ensku,
talin til eins og sama fónems, eins og oft hefur verið gert, enda þótt fráleitt
kunni að virðast. Dreifing þessara tveggja hljóða er „komplementær“ í þessum
1 Ytarlegasta kenningin um aðgreinandi þætti, sem fram hefur komið til
þessa, er eftir Roman Jakobson. Sjá R. Jakobson, C. G. M. Fant, og M. Halle,
Preliminaries to Speech Analysis; the Distinctive Features and Their Correlates
(Cambridge, Mass., 1952), og R. Jakobson og M. Halle, Fundamentals of
Language (Janua Linguarum, I; ’s-Gravenhage 1956).
ÍSLENZK TUNCA 10