Árbók VFÍ/TFÍ - 01.06.2005, Blaðsíða 246

Útdráttur
Árið 1994 tók gildi hér á Islandi ESB-tilskipun um Matá umhverfisáhrifum framkvæmda. Veturinn 2005-2006 tekur væntan-
lega ný tilskipun frá ESB gildi hér, sem færir hugmyndafræði sjálfbærrar þróunar inn á svið stefnumótunar og skipulags í
stórum mælikvarða. Á ensku heitir þessi aðferðafræði Strategic Environmental Assessment (SEA), sem nefnd er á íslensku
Umhverfísmat áætlana (UÁ), sem á vel við þegar rætt er um skipulagsáætlanir og styttri framkvæmdaáætlanir. Hins vegar,
þegar fjallað er um stefnumótun stjórnvalda og ýmsar langtíma áætlanir gæti verið réttara að tala um Stefnumarkandi
umhverfismótun (SU).
(slenska ferskvatnsauðlindin er geysistór, eða um 5000 m3/sek og gildi hennar fer vaxandi. Nú nýtum við aðeins örlltið brot
af henni eða um 5 m3/s, sem neysluvatn og til atvinnurekstrar (Freysteinn Sigurðsson, 2005, Orkustofnun, 2005, Hagstofan,
2003).Vegna verðmætis þessarar auðlindar er brýnt að tryggja varðveislu hennar og gæði.
Stjórnun verndunar og nýtingar vatnaauðlindarinnar fer nær eingöngu fram á stjórnsýslustigi sveitarfélaga.Á landsvísu er
fjallað um málefni vatns (Vatnalögunum frá 1923 (Lög Nr. 15/1923), f síðari reglugerðum um mengun og neysluvatn, og (
svokölluðum „auðlindalögum" (Lög Nr. 57/1998). Ný frumvörp til Vatnalaga og „auðlindalaga" voru lögð fram á vorþingi
2005, en ekki náðist að Ijúka afgreiðslu þeirra á því þingi. Á sviði landnýtingar og skipulags hafa þó engar áætlanir um vatn
verið gerðar á landsstigi, nema í Svæðisskipulagi Miðhálendisins 2015 (Samvinnunefnd um Svæðisskipulag
Miðhálendisins, 1999).
I kjölfar R(ó-ráðstefnunnar 1992 lét fslenska ríkisstjórnin vinna skýrslu um sjálfbærni; A leið til sjálfbærrar þróunar
(Umhverfisráðuneytið, 1993). Næsta skref var gerð framkvæmdaáætlunar; Sjálfbær þróun i islensku samfélagi.
Framkvæmdaáætlun til aldamóta (Umhverfisráðuneytið, 1997). Nýjasta skýrslan um stefnumótun stjórnvalda (slands á
þessu sviði er: Velferð til framtiðar. Sjálfbærþróun iislensku samfélagi. Stefnumörkun til 2020. (Umhverfisráðuneytið, 2002).
I þessum skýrslum er aðeins fjallað um kröfur um aðgengi og gæði hreins vatns, en ekki dregin upp mynd af því hvernig
verndun og nýtingu auðlindarinnar skuli háttað.
Þess vegna eru I þessari grein sett fram drög að stefnumótun, sem og frumhugmynd um undirbúningsferla við gerð
landsskipulags fyrir ferskvatnsauðlindina. I greininni er lögð áhersla á að landsskipulag ferskvatns sé ekki unnið óháð
öðrum þáttum, heldur í samræmi við ýmsar aðrar landsáætlanir, svo sem um náttúruvernd, samgöngur, orkunýtingu.ferða-
mál, landbúnað og samgöngur.
Ferli þau sem sett eru fram í greininni, fýlgja í meginatriðum þeim leiðbeiningum um stefnumótun og skipulagsvinnu, sem
kemur fram (hugmyndafræði ESB-tilskipunarinnar um Umhverfismat áætlana (UÁ).
Inngangur
Flestar þjóðir eru farnar að gera heildaráætlanir um nýtingu auðlinda sinna. Dæmi um
þetta hér á landi eru Lög um stjórnun fiskveiða (Lög Nr. 36/1990). Annað dæmi um þetta
er Rammaáætlun um vatnsafl og jarðhita (Verkefnisstjórn um nýtingu vatnsafls og jarðhita,
2003), þar sem fyrsta áfanga lauk í nóvember 2003. Á öðrum sviðum auðlindanýtingar
hefur lítið verið unnið á landsvísu, t.d. er ekki til nein landsáætlun um ferskvatnsauð-
lindina. Skýring á áhugaleysi stjórnvalda um þessa mikilvægu auðlind er líklega helst sú
að hér á landi er gnótt ferskvatns. Þó ætti að vera skylda stjórnvalda að tryggja að
auðlindin spillist ekki að ástæðulausu. Fagmenn á þessu sviði hafa þó eðlilega sýnt
málinu áhuga, bæði í ræðu og riti (sjá t.d. Freysteinn Sigurðsson, 2002 a og b).
I mörgum heimshlutum er vatn takmörkuð auðlind, sem víða er farin að spillast, og mun
því án efa eftirspurn aukast og verð hækka. Þar sem Island er eyja, í verulegri fjarlægð
frá þessum stækkandi ferskvatnsmörkuðum, er eflaust erfitt fyrir okkur að komast þar
inn. Þó kunna í framtíðinni að opnast leiðir til þess.
íslensk stjórnvöld eru fremur óvön áætlanagerð eins og þeirri sem hér hefur verið nefnd,
en tenging íslands við ESB með EES-samningnum hefur haft í för með sér að ísland hefur
öðlast nokkra reynslu við stefnumótunarvinnu og áætlunargerð eins og hún tíðkast í
Evrópu. Þannig tóku Islendingar t.d. upp ferlið um mat á umhverfisáhrifum framkvæmda
(MÁU) 1994, sem hefur að mati höfunda reynst heilladrjúgt (Lög nr. 63/1993 og lög nr.
106/2000 með breytingum frá vori 2005 (74/2005)).
Veturinn 2005-2006 tekur líklega gildi ný tilskipun frá ESB (2001/42/EB) um umhverfis-
mat á áætlunum hér á landi, með nýjum lögum um umhverfismat áætlana. Tilskipunin
hefur að markmiði að tryggja að áætlunargerð hlíti umhverfisvænum sjónarmiðum. Hún
gerir einnig grein fyrir öllum helstu áhrifum áætlana á umhverfi og samfélag, en nýjung-
in felst einkum í því, í þessu tilfelli, að mats- og mótunarvinnan á að fara fram á efstu
stigum skipulags og stefnumótunar.
2 4 4, Arbók VFl/TFf 2005