Fréttablaðið - 07.01.2012, Page 30

7. janúar 2012 LAUGARDAGUR30
Ólafur Ragnar Grímsson
1996-2012*
Kjörinn í embætti með um 41% atkvæða en Pétur Kr. Hafstein kom
honum næstur með 29%. Ólafur var endurkjörinn án mótframboðs árin
2000 og 2008, en árið 2004 var hann endurkjörinn með 67,5% atkvæða.
Baldur Ágústsson kom honum næstur með 12,5%.
Helstu átakamál:
Ólafur Ragnar hefur lítið sem ekkert þurft að skipta sér beint af
stjórnarmyndunum í sinni embættistíð, en hann varð fyrstur allra
forseta til að synja lögum staðfestingar, árið 2004. Hann greip til þess
ráðs á ný árin 2010 og 2011 í Icesave-málinu og vísaði þeim lögum til
þjóðarinnar, sem neitaði í bæði skiptin.
* Í nýársávarpi sínu gaf Ólafur til kynna að hann hygðist snúa sér að öðrum störfum,
en hann hefur ekki tilkynnt opinberlega að hann muni ekki sækjast eftir endurkjöri.
n MaRkaði tíMaMÓt í söGu foRsetaeMbættisins
kristján eldjárn
1968-1980
Kjörinn í embætti með 65% atkvæða og lagði
þar Gunnar Thoroddsen að velli. Kristján var
endurkjörinn án mótframboðs árin 1972 og
1976.
Helstu átakamál:
Í stjórnarkreppunni eftir kosningar árin 1978
og 1979 þurfti Kristján fyrst að beita sér fyrir
alvöru á stjórnmálasviðinu. Þegar hvorki gekk
né rak í stjórnarmyndunum þrýsti hann á um
að flokkarnir kæmust sem fyrst að niðurstöðu,
ella myndi hann skipa utanþingsstjórn. Stjórn
Gunnars Thoroddssen var mynduð árið 1980.
n Lét tiL sín taka á átakatíMuM
Vigdís finnbogadóttir
1980-1996
Kjörin í embætti með 33,6% atkvæða en Guðlaugur
Þorvaldsson kom henni næstur með 32,2%. Hún var
endurkjörin án atkvæðagreiðslu árið 1984 og sigraði
með miklum yfirburðum í kosningum árið 1988. Hún
var svo endurkjörin án mótframboðs árið 1992.
Helstu átakamál:
Vigdís þurfti ekki að skipta sér mikið af stjórnar-
myndunum, en í tvígang kom upp umræða um
synjunar valdið. Fyrst við stað festingu laga gegn verk-
falli flugfreyja, sem bar upp á kvennadaginn árið 1985,
og svo við staðfestingu EES-samningsins árið 1993. Þá
var meiri þrýstingur en áður hafði tíðkast en hún taldi
ekki ástæðu til að synja samningnum samþykkis.
n ÞuRfti að taka eRfiða ákVöRðun á kVennadaGinn
stjórn og var því farinn að ýja að
því að hann myndi frekar mynda
utan þingsstjórn. Alþýðu flokkur
myndaði loks minnihlutastjórn
með stuðningi Sjálfstæðis-
flokks, og í kosningum árið eftir
mynduðu flokkarnir stjórn saman,
Viðreisnar stjórnina. Hélst það
samstarf út embættistíma Ásgeirs.
Hinn ópólitíski forseti
Eftir tvo pólitískt virka forseta
var stemning í sam félaginu fyrir
að taka nýja stefnu í forseta-
kjörinu árið 1968. Þar hafði
fræði maðurinn Kristján Eldjárn
sigur gegn Gunnari Thoroddsen,
einhverjum fremsta stjórnmála-
skörungi sinnar kynslóðar.
Umræða í kosninga baráttunni um
völd forseta snerist að mestu um
stjórnarmyndunarhlutverk hans,
enda hafði bein stjórnmálaþátttaka
fyrri forseta verið á þeim
vettvangi.
Kristján vildi ekki meina að
reynsluleysi væri ókostur í þeim
efnum, heldur gæti ópólitískur for-
seti þvert á móti átt auðveldara
með að ávinna sér traust og miðla
málum.
Fyrstu tvær stjórnar myndanirnar
í embættis tíð Kristjáns, 1971 og
1974, kröfðust ekki mikillar aðkomu
hans þar sem hann lét stjórnmála-
menn um stjórnarmyndun.
Ástandið var hins vegar öllu
flóknara eftir kosningarnar árið
1978 þar sem Alþýðu flokkur og
Alþýðu bandalag fengu afar góða
kosningu. Stjórnarmyndunar-
umboð gekk frá flokki til flokks
án árangurs þar til
A-flokkarnir gengu
loks til samstarfs með
Framsóknar flokknum.
Það sam starf sprakk
þó haustið eftir og í
ljósi þess hve illa hafði
gengið árið áður setti
Kristján Sjálfstæðis-
f lokki og Alþýðu-
flokki þá afarkosti að
mynda minnihluta-
stjórn tímabundið
fram að kosningum,
ella myndi hann skipa
utanþingsstjórn. Hið
sama var uppi á tening-
num eftir kosn ing arnar
í desember 1979 þar
sem engum flokkanna
tókst að mynda stjórn
og að því er segir í áðurnefndri
grein Guðna lá utanþings stjórn í
loftinu þegar Gunnar Thoroddssen
hjó á hnútinn og myndaði stjórn í
febrúar 1980. Í þessum til fellum
nýtti Kristján sér svipuð meðul og
fyrir rennarar hans í embætti, þrátt
fyrir trú sína á að for seti ætti ekki
að skipta sér af stjórnmála vafstri
nema algjör nauð syn krefði. Hann
virðist þó hafa skipt um skoðun. Í
grein sinni vitnar Guðni í vanga-
veltur Kristjáns þar sem for setinn
spyr sig hvort jafnvel geti komið
til greina, við stjórnar myndun,
að forseti stingi upp á einhvers
konar stjórnar munstri við leið-
toga flokkanna, til að „styrkja þá
móralskt“.
Kristjáni var á ferli sínum ekki
aðsóps mikill í arga þrasi stjórn-
málanna í samanburði við þá Svein
og Ásgeir, en líkt og þeir var hann
sannarlega með vitaður um að það
var hans hlut verk sem forseti að
leysa stjórnar kreppur og hann
var tilbúinn til að beita fyrir sig
myndun utanþings stjórna til að
slá í klárana í stjórnarmyndunar-
viðræðum.
Synjunarvald kom til tals
Kristján Eldjárn var eftirmanni
sínum, Vigdísi Finnbogadóttur,
mikil fyrirmynd og leitaðist hún við
að fylgja hans fordæmi hvað varðar
stjórnmálaafskipti. Erfiðlega gekk
að mynda stjórn eftir kosningarn-
ar árið 1987, en Vigdís hélt sig að
mestu til hlés. Stjórn var þó mynd-
uð á endanum þótt hún félli ári síðar
og þrátt fyrir töluvert umrót reynd-
ist ekki þörf á því að hún stigi með
beinum hætti inn í stjórnarmyndun-
arferli á sínum ferli.
Það var hins vegar á valdatíð
Vigdísar sem synjunarvaldið kom
aftur upp í samfélagsumræðuna
sem raunverulegt verkfæri forseta
í íslenskri stjórnskipan. Fyrst var
það árið 1985 þegar stjórnvöld
samþykktu að setja lög til að
stöðva verkfall flugfreyja. Þannig
vildi til að lögin bárust Vigdísi á
kvennadaginn, 24. október, sem
þótti táknrænt séð óheppilegt fyrir
frumkvöðul í kvennahreyfingunni.
Vigdís beið með að stað festa
lögin í nokkrar klukku stundir, en
það velti upp mögu leikanum á því
að hún myndi synja þeim stað-
festingar. Ríkis stjórnin, einhverjir
ráð herrar hið minnsta, brugðust
ókvæða við og lét Matthías
Bjarnason samgöngu ráðherra þau
orð falla við Morgun blaðið að „hann
hefði hik laust sagt af sér ráðherra-
dómi ef undir skrift for setans hefði
dregist fram eftir degi“.
Vigdís sagði sjálf að í raun
hafi aldrei annað staðið til en að
skrifa undir lögin. Þessi þó stutti
umþóttunartími hafi verið hennar
leið til að undirstrika mikilvægi
kvennadagsins í sínum huga.
„Það sér hver hugsandi maður
að það þarf miklu meira til en
setningu kjaralaga einnar stéttar
að forseti Íslands leggi undir
þjóðaratkvæðagreiðslu ákvarðanir
lýðræðiskjörins Alþingis og
ríkisstjórnar landsins,“ sagði
Vigdís í Morgunblaðinu, en í þeim
orðum felst bæði staðfesting á
því að í hennar huga var um virkt
stjórntæki að ræða, en það ætti
aðeins að nota í ýtrustu tilfellum.
Sama af staða kom í ljós í yfir-
lýsingu Vig dísar eftir að hún stað-
festi sam ninginn um Evrópska efna-
hags s væðið árið 1993. Þar sagði hún
að forseta embættið hafi styrkst með
að vera óháð flokka pólitík. „Glöggt
vitni um það eðli em bættisins er að
enginn for seti hefur
gripið fram fyrir
hendur á lýðræðis lega
kjörnu Al þingi sem
tekið hefur á kvarðanir
sínar með lög mætum
hætti.“
Ófyrirséð örlagaskref
Samkvæmt ofansögðu
varð ákveðin eðlis-
breyting á embætti
F o r s e t a Í s l a n d s
með á kvörðun Ólafs
Ragnars að synja
fjöl miðla lögunum
stað festingar árið
2 0 0 4 . S t j ó r n a r -
skráin heimilaði for-
seta að grípa til þessa
úr ræðis, en aldrei
hafði nokkur forseti séð ástæðu
til að grípa til þess. Í umræðum
um synjunarvaldið í aðdraganda
forsetakosninganna árið 1996, voru
frambjóðendur almennt á því að
synjunarvaldið væri til staðar, en
enginn þeirra lýsti því nákvæmlega
hvers lags aðstæður gætu kallað á
að til þess bragðs yrði tekið.
„Menn gerðu í raun ekki ráð
fyrir því, í gegnum tíðina, að for-
seti myndi nokkru sinni beita
synjunarvaldinu nema við mjög
óvenjulegar aðstæður,“ segir
Gunnar Helgi Kristinsson, stjórn-
málafræðiprófessor við Háskóla
Íslands, í samtali við Fréttablaðið.
„Ólafur Ragnar sagði meira að
segja sjálfur í riti árið 1977 að á
meðan forseti beiti ekki neitunar-
valdi væri það dauður bókstafur.“
Gunnar Helgi segir að notkun
Ólafs á synjunarvaldi forseta
muni hafa í för með sér varanlegar
breytingar á embættinu og það
muni koma í ljós strax í næstu
kosningum.
„Héðan í frá geta forseta-
frambjóðendur ekki komist hjá
því að svara spurningum um
hvers konar aðstæður þeir telji
kalla á beitingu synjunarvaldsins
og hvaða rök þurfi að liggja þar
að baki. Þeir þurfa að gera grein
fyrir sinni afstöðu og þá verður
notkun þessa valds síður háð
persónulegu mati forseta frá einu
máli til annars. Með því má segja
að Ólafur Ragnar hafi sett sinn
varanlega svip á forsetaembættið.
Að minnsta kosti á meðan ekki er
samþykkt ný stjórnarskrá sem
breytir hlutverki forseta.“
Heimildir: Guðni Th. Jóhann-
esson: „Leikstjóri, leikari eða
áhorfandi – Forsetinn og stjórnar-
myndanir“, Svanur Kristjánsson:
„Stofnun Lýðveldis – Nýsköpun
lýðræðis“, Morgunblaðið, DV.
FramHald aF Síðu 28
ásgeir ásgeirsson
1952-1968
Kjörinn í embætti með 46,7% atkvæða,
Bjarni Jónsson var í öðru sæti með
44,1%. Ásgeir var endurkjörinn án
mótframboðs árin 1956, 1960 og 1964.
Helstu átakamál:
Í stjórnarmyndunar umræðum
1958 snið gekk Ásgeir Framsóknar-
flokk og Sósíalista flokk varðandi
stjórnar myndunar umboð þrátt fyrir
stjórnarkreppu. Hann allt að því skikkaði
Sjálfstæðis flokk og Alþýðu flokk til að
mynda stjórn sem hélt svo velli til 1971.
n fyRRuM RáðheRRa kjöRinn foRseti
sveinn björnsson
1944-1952
Var kosinn í embætti af Alþingi og
var endurkjörinn án mótframboða
árin 1945 og 1949. Lést í embætti.
Helstu átakamál:
Stjórnarmyndanir árin 1947 þar
sem hann skipaði tólf manna
nefndir og lét í veðri vaka að hann
myndi skipa utanríkisstjórn ef
flokkar næðu ekki saman.
Ekki kom þó til þess og aldrei
kom alvarlega til máls að Sveinn
synjaði lögum staðfestingar.
n fRuMkVöðuLLinn VaR ÞauLReynduR í stjÓRnMáLuM
notkun Ólafs
á synjunar-
valdi forseta
mun hafa í
för með sér
varanlegar
breytingar á
embættinu.
Mynd/GVA
Mynd/LjósMyndAsAfn ReykjAVíkuR
Mynd/ViGfús siGuRGeiRsson
Mynd/ViGfús siGuRGeiRsson
fRéttAbLAðið/VALLi