Fjölnir - 04.07.1997, Síða 9

Atlí ingólfsson
Bologna — Italíu
andann í þjóðinni og minna hana á að meta sig
réttilega. Það mundi líka hafa heppnast hefði sá
lifað sem átti mestan þátt í bókinni því hann var
svo gagntekinn af ást á fósturjörð sinni og bar
hana fram í svo einfaldri mælsku að Önundur291
— hvað þá aðrir — hefðu með tímanum orðið
að sætta sig við hann.
Nú er Armann lagstur í dá svo að í fýrra
vissum við ekki til þess að von væri á öðrum
ritum en Skími sem er tómt fréttablað eins og
fyrr er að vikið. Síðan hefúr frést að nýtt mán-
aðarrit eigi að koma út fyrir sunnan og byrja með
nýári 1835.301 Samt teljum við okkur skylt að
leggja fram það sem í okkar valdi stendur til þess
að sent flestir taki eftir tímanum og nauðsynjum
þjóðarinnar. Þetta hvorttveggja felur í sér svo
marga hluti og fjölbreytilega að annað eins rit og
Ij'ólnir á að vera getur í sjálfú sér aldrei skort
umtalsefni þó mánaðarrit sé á aðra hönd. Hversu
vel okkur muni takast að semja þvílíkt rit, það er
annað mál og úr því verður tíminn að skera.En
helstu atriði sem við munum sífellt hafa fyrir
augum og láta vera okkar leiðarvísir eru þessi:
Nytsemdin
Fyrsta atriðið er nytsemdin. Allt sem í ritinu
verður sagt stuðli að einhverjum notum. Til þess
þarf það að snerta líf og athafnir manna og reyna
að brjóta þær skorður sem settar eru skynsamlegri
framkvæmd og velmegun;
annaðhvort af náttúrunni
eða mannlegu félagi
ellegar að innan, frá
manninum sjálfúm
— því undir þessa
þrjá flokka en ekki
fleiri má þær allar
heimfæra.31*
Hvað nú fyrst snertir mótspyrnu náttúrunnar
þarf ekki annað en bera saman liðna og nálæga
tíma til að sannfærast um hvað miklu mannleg
skynsemi kemur til leiðar dag frá degi og hvernig
menn hafa nú brotið ótal skorður sem náttúran
setti mönnum fyrri alda. Ekkert lýsir betur
mannlegri hátign en hvernig allir hlutir, dauðir
og lifandi, eru komnir í mannsins þjónustu.
Hann temur jafnvel yfirgang og ofurefli höfúð-
skepnanna og leiðir þær til að fremja vilja sinn og
flýta fyrirtækjum sínum. Hann sækir ekki aðeins,
eins og í fornöld, gullið í fylgsni jarðar og lætur
yfirborð hennar bera sér fegurstu og fágætustu
jurtir til yndis og hagsbóta og temur villidýrin
eða tekur fúglana í loftinu og dregur að sér fisk-
inn úr sjónum, heldur lætur hann nú vind, eld
og vatn taka við úr því og vinna að því sem
náttúran veitir og áður þurfti manna hendur til.
Verksmiðja sem dálítill Iækur, vindblær eða hita-
gufa kemur á hreyfingu afkastar nú því sem þús-
und hendur megnuðu ekki áður. Maðurinn veitir
meira að segja einni höfúðskepnu sigur yfir >
1 f
feótj tifð uð, liciincu
Sagnablöðin voru gefin út af Hinu íslenska
bókmenntafélagi og kom fyrsta blaðið út á stofnári
félagsins 1816. Þau hættu að koma út 1826. Rit-
stjóri var FlNNUR MagnúSSON. Þetta var arftaki
Minnisverðra tiðinda og var tekinn upp þráðurinn
við að rekja erlend tíðindi þar sem Minnisblöðin
þraut. Framan af voru í Sagnablöðunum innlendar
fféttir en þeim var hætt þegar Klausturpósturinn
kom út. Svo mikill skuggi voru Sagnablöðin af
blöðum Magnúsar að þegar Klausturpósturinn dó
þá dóu Sagnablöðin einnig.
27) Skirnir var arftaki Sagnablaðanna og kom fyrst
út 1827. Finnur Magnússon var ritstjóri Skímis.
Efni Skímis var líkt og í Sagnablöðunum erlendar
frásagnir og þá einkum stríðs- og bókafregnir.
Skímir var ársrit og skrifaði einn maður hvern
árgang. Með ritinu hélt áfram tilraun Magnúsar
Stephensens að skrifa handa þjóðinni nýja sögu að
lifa með í stað gömlu íslensku sagnanna. Það var
ekki fyrr en 1905 að Skírnir varð líkur því sem
hann er nú.
281 Fjölnismenn litu á Ánnann á Alþingi sem
andlegan forvera Fjölnis. Þetta var rit BALDVINS
ElNARSSONAR, þess sem BJARNI THORARENSEN sagði
um látinn: „Islands óhamingju verður allt að
vopni“. Baldvin haínaði alþjóð:diyggju Magnúsar
Stephensens en jafnframt fastheldni andstæðinga
hans. Eins og Fjölnismenn sótti hann andann til
Eggerts Ólafssonar og birti í fyrsta árgangi Ár-
matins Búnaðarbálkinn sem Tómas vitnaði til í
upphafi formála síns. I Armanni á Alþingi dró
Baldvin saman hugmyndir sinnar kynslóðar um
endursköpun íslensks samfélags sem síðar voru
teknar upp bæði af Fjölnismönnum og JóNI
SlGURÐSSYNl í Nýjum félagsritum. Að stofni til var
Armann búnaðarrit og ædað að kenna bændum
betri búhætti og tryggja þeim þannig betri afkomu
og lífskjör. En innan um og saman við voru grein-
ar Baldvins um þjóðerni, stjórnmál, uppeldis- og
menntamál og margt fleira. Þetta var málgagn eins
manns; manns sem leit á sig sem boðbera nýrra
tíma en dó áður en þeir runnu upp. Ædi mynd
nútímans af Armanni sé ekki Nýtt £zWVlLMUNDAR
Gylfasonar.
29^ Ánnann á Alþingi var að stórum hluta skrifað-
ur í samtalsformi að hætti Tbe Spectator. Önundur
er þrjóskur andskoti úr þeim samræðum.
30* Blaðið sem Tómas vísar til er Sunnanpósturinn
sem varð andmælandi Fjölnis í mörgu. Séra Árni
HelGASON í Görðum gaf út þetta mánaðarrit 1835
til 1836 og svo aftur 1838. Sunnanpósturinn birti
innlendar og erlendar fféttir og skoðanir ýmiss
konar en einnig ljóð sem Fjölnismönnum þóttu
ákaflega vond. Skoðanir Sunnanpóstsins voru flest-
ar varkárari og fyrirsjáanlegri en Fjölnis. En líkast
til er rétt að láta Tómas Sæmundsson sjálfan bera
saman þessa andstæðinga, en hann skrifaði mikinn
reiðilestur um Fjölni í Sunnanpóstinn þegar þriðji
árgangur Fjölnis kom út. Tómas segir Sunnan-
póstinn miklu betri en Fjölni „þvi bæði er þar
meira að græða á fyrir almenning og líka þurfa
seinni tímarnir alltaf að halda á honum en ekki
Fjölm'. Annars var Sunnanpósturinn ósköp líkur
Mogganum með sínar fféttir, fyrirsjáanlegu skoð-
anir og vondu ljóð.
■3F Allt það er nytsamt sem hjálpar okkur til að
bæta líf okkar, skilning okkar á lífinu, samfélaginu
og sjálfum okkur. Það er nytsamt sem afhjúpar
stöðnun samfélagsins og hugarfarsins og bendir á
gagnsleysi hugmynda. Það er nytsamt sem eykur
við heimsmynd okkar og sjálfsmynd. Það er nyt-
samt sem bendir á lífvana vanafestu, dauðar kredd-
ur, hjátrú. Það er nytsamt sem opnar leið út úr
ógöngum hugarfarsins, innibyrgðu andrúmi sam-
félagsins, hlýjum og rökum helli sjálfsvorkunnar.
Hvað er ekki nytsamt? Endurtekið efni; bráðavakt
yfir úrsérgenginni heimsmynd og útlifaðri mann-
gildishugni)T)d; nýjasta tækni og vísindi pökkuð í
gamlan lúðrahljóm; fólkið í landinu sem hvergi ,-r
lengur til; kastljós að hugmyndum gærdagsins;
Island eins og við treystum okkur til þess að fjalla
um það nú; Island eins og við höldum að það eigi
að vera nú; Island eins og við höldum að aðrir vilji
hafa það. Og hvernig greinir maður það sem er
nytsamt frá því sem er gagnslaust? Hvernig sér
maður hvort köttur er lifandi eða dauður? Þarf
maður að pota í hann? Taka á honum púlsinn?
Mæla í honam heilabylgjurnar? Nei, maður bendir
á hann á færi og segir: Nei, sko, dauður köttur!
„Heilsaðu einkum ef að fyrir ber
engil með húfu og rauðan skúf, í peysu;..."
Það Ioðir við ljóðrýni hérlendis að
hún leysist offast upp í eins konar inni-
haldslýsingu. Þvílík lýsing varpar í raun
engu ljósi á það hvernig Ijóð verður til,
því þegar búið er að iýsa innihaldinu á
eftir að lýsa ljóðinu, eða því hvernig
þetta innihald tekur þátt í galdrinum
sem heitir ljóð.
Það er býsna þrálátur misskilningur
að merking ljóðs felist í innihaldi þess
og kemur því ekki á óvart að einhver
hafi talið áhugavert að geta sér til um
hver væri þessi engill með húfu og
rauðan skúf í sonnettu Jónasar. Sá sem
spyr sig þess er reyndar að rugla saman
ljóðhöfúndi og -mælanda. Það liggur
við að hann sé líka að hæðast að skáld-
inu, því hafi Jónas komið englinum
þarna fyrir af hreinum skáldlegum
ástæðum er það eins og að gera lítið úr
skáldskapnum að spyrja hann hver
þarna sé á ferðinni.
En vantar einhverjar upplýsingar í
ljóðið? Ég veit ekki betur en engillinn
standi Ijóslifandi ffammi fyrir lesandan-
um, údit hans, innræti og limaburður,
andardrátmr og hugsanir. Þeir sem vilja
fa naffiið að auki eru á villigötum því
það er vafalaust að kona sem svo ná-
kvæmlega er lýst í Ijóði getur hvergi
verið til nema þar. Skáldið var kannski
að hugsa um einhverja lifandi konu á
meðan það skrifaði, en ljóðið á ekki við
um neina dauðlega veru.
í hverju felst þessi lýsing? Ná-
kvæmnin á ekki við um efnislega ffá-
sögn, því við faum ekki nema lauslegar
vísbendingar um ldæðaburð stúlkunnar.
Lýsingin felst hins vegar í raffnagninu
sem leikur um konuna í huga skáldsins.
Það verður andstutt og viðkvæmt og
hvert orð sem tengist stúlkunni er
veigamikið og fjaðurmagnað í senn.
Þetta er ekki auðvelt að sýna þótt
benda megi á ýmis brögð:
Heilsaðu einkum... Hljóð sem eru
margtekin í ljóði mynda eins konar
rytma, því þegar við heyrum affur hljóð
sem við höfúm nýheyrt fær það að jaffi-
aði meiri áherslu en hljóðin í kring.
Fyrsta ei hljóðið bergmálar í seinna
orðinu, og bergmálið fjarlægist síðan en
heyrist tvisvar enn, í engil og peysu.
...einkum, efað... stuðlarnir hér eru
eins konar and-stuðlar. Sá fyrri á atviks-
orðinu einkum, sem er efinislega veikt
og því óstöðugur stuðull, sá síðari lend-
ir á ef, samtengingu sem algerlega kikn-
ar undan stuðli eins og röddin brotni
þarna. Stuðlarnir mynda óviðjafnanlega
viðkvæman eða brothættan tón.
...ef að jyrir ber / engiL.. samhljómur
milli e í titrandi stuðlinum og ber sem
stendur fúllt eftirvæntingar í línulokin
þar til sögnin er fyllt með engil í næstu
línu. Höfúðstafúrinn fellur mjúklega á
engiL þar sem línan er þrædd við þá á
undan. Það er ekkert nafnorð í fyrri
línunni og styrkist eugilvið það, þótt
inntak orðsins dragi úr öllum þunga
þar sem engili er þyngdarlaus vera
(„ungmey" hefði til dæmis gefið
upphafi línunnar þyngri áherslu). Þetta
gefúr þyngdarlausa áherslu, eins og
ljósglampa...
...með húfu og rauðan sktíf,... hér verð-
ur skáldið ögn ákafára í máli, eins og
feimni fyrri hlutans hverfi um stund.
Hér rímar búfit við skúf en f hljóðið
vísar jafnffamt á efaði fyrri línunni.
Dálítill glaðlegur blær er yfir svo auð-
heyrðu rími. I einu uppkasti var skúf-
urinn grænn, en rauður fléttast hann
betur inn í myndina og styður ð hljóðið
sem liggur eins og sjávarniður í bak-
grunni erindisins (heilsaÐu-ef aÐ-
(meÐ húfú)- rauÐan-góÐur-þaÐ er).
Æ í „grænn“ er ekki hægt að fella inn í
þessar línur, og það ætti líka við um a
eða o. AU í rauðan hljómar bæði við ei
og ö í þröstur næstu línu.
ípeysu... komman á undan peys-
unni rýfúr aftur flæðið, og ipeysu bæt-
ist við eins og aukaslag hjartans. Öll
línan líður reyndar áffam eins og hjart-
sláttur, en með þeim smávægilegu trufl-
unum að fyrsta nafúorðið er svífándi og
á undan því síðasta kemur örstutt hik.
Það verður ekki hjá því komist að taka
eftir ólíkum efnislegum — og þar með
bragffæðilegum — lit línanna sem
kemur af því að sú fyrri er nafúorðalaus
en hin síðari fyllt með nafnorðum.
peysu er endahnúturinn á ej fléttunni
sem fyrst var nefnd, en í henni eru
hljóðin líkust í fyrsta og síðasta orði:
h-EI-l-S-að-U og p-EY-S-U, og miðorð-
unum EI-N-K-um og E(I)-N-G-il.
Loftið er svo rafmagnað í kringum
stúlkuna að engin leið er að snerta á
henni: Beiðnin til þrastarins er ófúll-
komin, skáldið missir andann og talar
óskýrt, og þrösturinn er aldrei beðinn
um að heilsa stúlkunni, þótt sú hugsun
felist á bak við orðin. A talmáli yrði
þetta: „Heilsaðu svo sérstaklega, ...ef þú
sérð engil...hann er með húfú og
rauðan skúf...og þarna...í peysu...það er
sko kærastan mín.“
Ef til er nákvæmni í bókmenntum
þá er þetta dæmi um hana. Orkulínurit
úr sálarlífi skáldsins myndar útlínur
stúlkunnar og segir okkur svo mikið
um hana að ffekari lýsing er óþörf. Les-
andinn skynjar strauminn og stúlkan
kviknar ljóslifandi í höfði hans. Með
því að gefa orðunum ytri tilvísun væri
verið að gera þennan galdur að engu,
og höfúndurinn óbeint sakaður um
ónákvæmni.
Þegar bragur er tekinn í víðum
skilningi og látinn eiga við um allar
rytmískar — og sálrænar — hræringar
textans er hann mun betri vitnisburður
um merkingu Ijóðs en innihaldslýsing.
Það er lytminn sem tryggir ljóðinu
hina óræðu og djúpu merkingu handan
allra orða. Ég bæti því við, og með
glöðu geði, að þegar allt kemur til alls
er aðeins hægt að benda á orkuna og
láta hverjum og einum effir að upplifa
ljóðið sem í henni býr.
Atli Ingolfsson
Fjölnir
9
sumar '97