Fjölnir - 04.07.1997, Qupperneq 11

Tómas Sæmundsson / Gunnar Smári Egilsson Tvíræður formáli Fjölnis

sem hafa svo öldum skipti leitast við að eyða hver
annarri eru nú farnar að viðurkenna að nota-
drýgst muni vera að lifa ! einingu og sést það bet-
ur og betur hvað það er innrætt mannlegu eðli að
allir séu bræður.37)
Af öllu þessu er það auðsjáanlegt að þegar
ekki vantar þekkingu og vilja geta menn og þjóð-
ir hrundið þeirri mótstöðu sem þeir mæta af
náttúrunni eða brestum sjálfra sín.
Feguraín
Annað atriði sem við ætlum aldrei að gleyma er
fegurðin. Hún er sameinuð nytseminni — að svo
miklu leyti sem það sem er fagurt er ætíð til nota,
andlegra eða líkamlegra — eða þá til eflingar
nytseminni. Samt er fegurðin í eðli sínu engan
veginn háð henni heldur svo ágæt að allir menn
eiga að girnast hana sjálfrar hennar vegna.38*
Eigi nokkurt rit að vera fagurt verður fyrst og
fremst málið að vera svo hreint og óblandað sem
orðið getur bæði að orðum og orðaskipun og þar
sem nýjar hugmyndir koma fram og þörf er á
nýjum orðum ríður á að þau séu auðskilin og
málinu sem eðlilegust. Pað er ljósara en um þurfi
að tala hvað það er áríðandi að hafðar séu gætur á
málunum, hvort sem þau eru skrifuð eða töluð.
Með þeim hefúr mannlegt frjálsræði afrekað
meira en nokkrum öðrum hlut. Málið er eitt af
einkennum mannkynsins og æðsti og ljósasti
votmr um ágæti þess og málin em höfúðeinkenni
þjóðanna. Engin þjóð verður fyrr til
en hún talar mál útaf fyrir sig og deyi
málin deyja líka þjóðirnar og verða að
annarri þjóð, en það ber aldrei við
®nema bágindi og eymd séu komin á
undan.
Því hróðugri sem Islendingar
mega vera að tala einhverja elstu
tungu í ölium vesmrhluta Norðurálfú
að frátekinni vösku (milli Spánar og
Frakklands) og keltnesku málunum
sem eiga þó að líkindum ekki langt
eftir. Málið er í því tilliti svipað
sumu víni að það verður því ágætara
þess meir sem það eldist — af því
skynsemi fyjóðarinnar auðgar það sífelldlega að
nýjum hugmyndum. Tungan er ásamt bók-
mennmm íslendinga og fornsögu þeirra undir-
staða þjóðheiðurs þeirra og því heldur sem
reynslan ber vitni um hvað hægt er að verja hana
skemmdum, því ágætari sem hún er og hæfari til
að auðgast af sínum eigin efnum — þess heldur
ættu menn að kosta kapps um að geyma og
ávaxta þennan dýrmæta fjársjóð, sameign allra
þeirra sem heitið geta íslendingar.39)
Samt er ekki nóg að málið sé
hreint og ekki blandað
neinni útlensku. Orðin í
málinu sjálfú verða
líka að vera heppi- ' \
lega valin og
samboðin efn-
inu sem í
þeim á að
1‘ggja og
sama er að segja um greinar og greinaskipun og í
stuttu máli skipulagið allt í hvaða ritgerð sem er.
Enn fremur verða menn að varast að taka mjög
dauflega til orða. Annars er hætt við að nytsam-
asta efni verði vanrækt og fyrirlitið af góðfúsum
lesanda.40)
Það sem nú er sagt um fegurðina snertir ein-
ungis mál og orðfæri og gildir eins um hverja
grein og hvern þátt hvaða efnis sem er en þar að
auki ættum við þegar tækifæri leyfa að leiða fyrir
sjónir fegurð náttúrunnar, bæði í manninum
sjálfum og fyrir utan hann, og leitast við að vekja
fegurðartilfmninguna sem sumum þykir vera
heldur dauf hjá okkur fslendingum.41* >■
r
\
\
Krafa Tómasar um verndun ffelsis og réttinda
var krafa um sanngjarnar leikreglur og var stefnt
gegn þrúgandi höftum samfélagsins. Samtíma-
menn hans litu til ríkisvaldsins sem lausnara sem
gæti iétt af mönnum bælingu samfélagsins. Nú
hefur dæmið snúist við. Við þurfúm að virkja afitur
samfélagið til að létta af okkur oki ríkisins. Við
þurfúm að endurheimta stjórn á lífí okkar. Það er
okkur nauðsynlegt til að þroskast. Við þurfúm að
bera ábyrgð á menningu okkar, þeim sem minna
mega sín, menntun og þroska barnanna okkar —
öllu því sem gerir okkur að mönnum. Við þrosk-
umst ekki með því að láta ríkið ræna okkur skött-
unum í húsasundi og ræða síðan á slysavarðstof-
unni um hvort það muni verja ránsfengnum rétt-
ládega.
35) Hér bendir Tómas á þau eilífú sannindi að
þjóðskipulagið viðheldur ekki mennskunni heldur
þarf maðurinn að sjá um það sjálfúr. Mennskan er
lifandi og það þarf að halda henni á lífi. Dauðir
lagabókstafir eða alþjóðlegar samþykktir geta það
ekki. Ef við höldum ekki lífi í samfélagi okkar þá
deyr mennskan; alveg sama hversu straumlínulaga
og smart allur umbúnaður þjóðskipulagsins er.
36) Drykkjuskapur, eiturlyfjanotkun, glæpir, virð-
ingarleysi gagnvart náunganum — eignum hans
og lífi, upplausn í samfélaginu og tilgangsleysi í lífi
einstaklinganna; ef Tómas sá þetta þegar hann leit
í kringum sig getum við allt eins séð það sama.
Hann sá von í bindindisfélögum. Hann trúði ekki
á eflingu lögreglu og tollyfirvalda, hert viðurlög við
fikniefúabrotum, fleiri íángelsi, aga að ofan.
Tómas var ekki fylgjandi Móse-lögum; hann var
kristinn. Hann sá þá einu von að menn fyndu það
ríkan tilgang með lífi sínu að þeir leyfðu sér ekki
að sóa því í drykkjuskap eða aðra stundlega fróun.
Sá sem sér tilgang með lífi sínu beitir viljanum til
að lifá í samræmi við þennan tilgang. Sá sem sér
engan tilgang lætur effir löngunum sínum. Og ef
við viljum leita uppi vonina sem Tómas sá í bind-
indisfélögunum hljótum við að benda á AA-sam-
tökin og það sem þau hafa getið af sér. Ur því það
gaf Tómasi von að sjá menn ganga ódrukkna út úr
upplausn samfélagsins þá ætti það að duga okkur
að sjá alkóhólista og dópista styðja hver annan út
úr óreiðunni.
37) Bjartsýni okkar vex ekki vegna bættra sam-
skipta þjóðríkja — stækkunar Evrópusambandsins,
NATÓ, GATT eða annars -— heldur miklu ffemur
vegna samskipta fólks án afskipta ríkisstjórna eða
alþjóðlegra stofúana. Við horfúm ekki til þess að
þjóðríkin ýti undir og stuðli að samskiptum þegna
sinna við íbúa annarra landa; heldur bíðum við
þess að þessi samskipti dragi úr valdi þjóðríkjanna
til að hlutast til um líf þegnanna.
38) Fegurðin er eins og sannleikurinn; hún er upp-
götvun. Á sama hátt og við stöndum allt í einu
ffammi fyrir sannleikanum og áttum okkur á að
það sem áður var óljóst og óskýrt hefúr nú fengið
samhengi, þannig leikur fegurðin okkur. Hún
kemur okkur að óvörum og fyllir skynjun okkar
samhljómi. En fegurðin er síkvik eins og sannleik-
urinn. Að halla sér að gamalli fegurð er álíka kalt
og að orna sér við gamlan sannleik. Við þurfúm
sífellt að endurnýja fegurðina eins og sannleikann.
39) íslenskan er ekki tjáningartæki heldur aðferð til
að hugsa eftir og tjá sig með. Þrátt fyrir að við höf-
um gert það að leik okkar að færa þennan formála
Tómasar sem næst nútímamáli og breytt greinar-
merkja- og stafsetningu, orðaröð — og jafúvel
skipt út orðum á stöku stað — þá getur hvaða nú-
ríma íslendingur lesið hann eins og Tómas sendi
hann ffá sér. Við getum stautað okkur ffam úr 600
og jafúvel 800 ára gömlum textum. Það býr því
gömul hugsun í íslenskunni, hugsun sem við þurf-
um að þekkja og kannast við; því þótt heimurinn
sé síkvikur — og einmitt af því hann er síkvikur
— þá erum við sífellt að rekast á sömu úrlausnar-
efúin aftur og affur. í þessu felst styrldeiki íslensk-
unnar. Og í þessu felst jafúffamt skylda okkar til
að auðga hana nýrri hugsun. Ef löngun okkar til
að vernda hana aftrar því að hún nýtist okkur get-
um við allt eins gefist upp á að lappa upp á hana.
Við gemm ekki lifáð með gelt tungumál ffekar en
geld viðhorf eða hugsun. Ef okkur tekst ekki að
halda lífi í hugsun okkar, viðhorfúm eða tungu
eigum við að henda þeim. Og varpa síðan sjálfúm
okkur á hauginn.
40) Þarna lýsir Tómas hvemig menn eiga að
viðhalda íslenskunni — með því að nota hana til
að segja hug sinn. Ekki með því að klæða hugsanir
sínar í einhvem búning heldur með því að glæða
tunguna með hugsunum sínum.
41) Þetta er einnig verkefúi dagsins í dag. Ef
íslendingurinn efast um eigið ágæti þá beinist sá
efi einna helst að smekk hans og fegurðartilfinn-
ingu. Ef fslendingur í minnimáttarkasti er beðinn
að gefá því sem íslenskt er einhverja einkunn mun
hann segja: Ljótt. Að kunna ekki að gyrða sig —
það er íslenskt vandamál. Að þurrka sultardropa af
nefinu með handarbakinu, að taka næstum því
ekki undir kveðju, að ropa, að klappa á milli þátta
á sinfóníutónleikum — allt eru þetta óþolandi sér-
íslensk vandamál. Við erum leppalúðar og sóðar,
ódönnuð og ólekker. Fegurðin, smekkurinn og sið-
fagunin kemur að utan. Ófair fslendingar hafá
gerst kaþólskir sökum þessa; í von um að öðlast
aldagamla fágun með því að anda að sér reykelsis-
ilmi og hlusta á eitthvað gregoríanskt. Þarf ekki að
vekja fegurðartilfinningu hjá slíkri þjóð? Þjóð sem
sér ekkert fágurt í eigin menningu eða siðum?
Finnst landið flott og konurnar sætar — en allt
annað hálfgert hallæri?
„Málið er eitt af
einkennum mann-
kynsins og œðsti og
Ijósasti vottur um
ágreti þess og málin
eru höjuðeinkenni
þjóðanna. Engin
þjóð verður jyrr til
en hún talar mál
útaffyrir sig og
deyi málin deyja
líka þjóðimar og
verða að annarri
þjóð, en það ber
aldrei við nema
bágindi og eymd
séu komin á
undan. “
Fjölnir
sumnr '97 11