Fjölnir - 04.07.1997, Side 32

Lárus Ýmir Óskarsson
Cautaborg — Svíþjóð
Kristján B. Jonasson Dauðinn og bóndinn
ísland
á leiðinni útúr
fókus
Ég verð að viðurkenna að heimþráin plágar mig harla sjaldan. Nú er það helst
Spaugstofan á vídeóspólum sem heldur í manni glóðinni.
Jónas og Tómas og þeir áttu sér draum fyrir landið sitt, draumsýn um ffam-
tíð. Núna er „ísland" að hverfa, það er á leiðinni útúr fókus.
Öskudagur og sprengidagur verða æ smærri við sjóndeildarhring, en köttur
í tunnu og thanksgiving kjúklingur birtast í forgrunni.
Þjóðin á engan spegil. Listafólk klórar í bakkann, en fólkið í landinu
hlustar á Bylgjunni eða FM, horfir á údendar myndir í sjónvarpinu og heldur
að þjóðarsálin sé Þjóðarsálin.
Þjóðin er víst svo lítil að hún hefúr ekki efhi á öðru íslensku efhi í sjón-
varpinu, en myndum af fólki sem situr í stólum og talar. Allir íslendingar vita
nákvæmlega hvemig stelpa og strákur draga sig saman í Los Angeles, en
hvernig gerist það í Kópavogi? — núorðið fara þau likast til a deit...
Það er meira hvað þetta þjóðemi skiptir okkur miklu máli, okkur sem
lesum Fjölni hinn nýja. Sérstaklega kannski okkur sem búum í údöndum. Við
höfum þetta sérkenni, einsog við séum með mislit augu, eða séum 220 sm a
hæð. Við þurfum mikið að tala um það og þetta er að velkjast innan í okkur,
einsog faðir okkar heiti Bobby Fischer eða Halldór Laxness og hann hefði aldrei
gengist við okkur.
Ég er vanur að segja fólki hér að ég muni vel efitir Björku sitjandi 1
eldhúsinu hennar mömmu á Bragagötunni. Það gerir sig yfirleitt vel.
LArus Ýmir Óskarsson
Auglýsíng
L að sama kom fýrir bónda norður Skagafirði
núna í vetur. Einn daginn birtist góður kunningi
hans með nokkra gesti í eftirdragi. Þeir stilltu
honum upp fyrir framan kvikmyndatökuvél og
létu hann svara spurningum. Daginn eftir dó
hann. Vissi hann þegar hann horfði í myndavél-
ina að hann átti eftir að deyja? Vissi hann að
hann var feigur? Þegar horft er á þáttinn „Minn-
ingar frá Merkigili", sem sýndur var á Stöð 2 á
föstudaginn langa núna í apríl, sést enginn vottur
af slíku. Eggert Skúlason, fréttamaður Stöðvar 2,
situr í eldhúsinu á Merkigili í Austurdal í Skaga-
firði, bæ sem er þrátt fyrir nútímasamgöngubæt-
ur ótrúlega afskekktur, og horfir á bóndann,
Helga Jónsson. Hann spyr: „Ef þér yrði sagt að þú
yrðir að fara héðan burtu á morgun. Hvert
myndir þú þá fara?“ Helgi sem á að deyja innan
tveggja daga svarar: „Ég veit það ekki en ég held
að ég færi í kaupstað.“ Við vimm að hann á eftir
að deyja og hann svarar: „Ég held ég færi í kaup-
stað.“ Er þetta þá allt? Veit jafnvel „villimaður-
inn“ og „náttúrubarnið" ekki meira um sinn
hinsta dag! Eða drápu kannski myndavélarnar
hann?
Það er spurningin. Auðvitað var það ekki
nema einber tilviljun en það virtust samt vera
einhver undarleg tengsl á milli þess að „einbú-
inn“ Helgi Jónsson dó og að hann varð að fjöl-
miðlaefni. Þann 11. janúar 1997 renndu Eggert
Skúlason og aðstoðarfólk hans burt úr hlaði eftir
að hafa tekið viðtal við Helga um afstöðu hans til
kynlífs, brennivíns og trúarbragða. Daginn eftir
hrapaði Helgi til bana í Merkigilinu, hrikalegu
hamragljúfri, skammt norður af bænum. Er þá
banvænt að koma fram í fjölmiðlum? Það er
margt sem rennir undir það stoðum að svo sé
ekki en það var samt einhver leyniþráður sem lá á
milli dagsetninganna sem sýndar voru á skjánum
í upphafi þáttarins. Fyrst kom Stöðvar 2 fólkið.
Svo dó „viðfangsefnið“. Stöð 2 var reyndar ekki á
staðnum þegar Helgi hrapaði. Það er leiðinlegt
því þá hefði Eggert eða einhver annar stöðvar-
maður getað spurt hann: „Hvernig líður þér
núna, Helgi?“ eða annarra slíkra spurninga sem
hefðu hæft aðstæðum. En fyrir vikið varð venju-
legur viðtalsþáttur við skrýtimenni úti á landi til
að draga fram að ef maðurinn er dauðlegur er
sjónvarpið það ekki. Stöð 2 mætti aftur í Skaga-
fjörðinn og nú til að fylgjast með útförinni. Hafi
viðtalið sjálft snúist um spurninguna: „Hvern
djöfulinn ertu eiginlega að gera hérna?“ Þá snerist
útförin eins og hún birtist á sjónvarpsskjánum
um hve fegnir fjölmiðlamennirnir voru yfir því
að hafa náð í skottið á Helga áður en hann dó.
Að hafa fest hann á filmu.
í raun var jarðarförin bara sýndarmennska.
Helgi lifði. Þótt okkur væri sagt að hann væri
niðri í kistunni, sem hvarf ofan í freðna jörð fyrir
framan augun á okkur, þá sáum við hann ekki.
Við sáum hann bara heima í eldhúsi. Þar var
hann á fúllu við að pakka öllu því sem hann
hafði skynjað, viljað og reynt inn í þennan stand-
ard fjölmiðlapakka sem gerður er um skrýti-
menni landsbyggðarinnar. Og þegar klippt var á
milli hans og kistunnar, sem hann átti að hvíla í,
sá hver maður að kistan var miklu betra mynd-
efni en hann. Helgi kom sjálfúr illa út í viðtalinu.
Hann var á varðbergi. íhugaði lengi svörin og sá
grófi kjaftur sem hann var annars kunnur fyrir
var vendilega pússaður af návist myndavélarinnar.
Hann var eins og viðmælendur eru oftast, þol-
andi fremur en gerandi. Spyrillinn stýrði þættin-
um. Bað hann að tala um ástina. Spurði hvort
hann bruggaði. Fiskaði eftir draugagangi. Og
síðast en ekki síst: Hvað ræki hann til að búa
einn? Sem betur fer þurfti ekki að starta lands-
söfnun til kaupa á sjónvarpi fyrir hann eins og
þegar Ómar Ragnarsson nútímavæddi CIsla A
Uppsölum. Helgi átti sjónvarp fyrir og í þættinum
var skýrt tekið fram að hann notaði það. Það var
meira að segja tekin mynd af spyrli, aðstoðar-
manni og viðfangsefni að horfa á fréttirnar í
Ríkissjónvarpinu því enn hafði Helgi ekki séð sér
fært að styrkja íslenska útvarpsfélagið þótt þeir
hefðu sjálfsagt verið boðnir og búnir til að gefa
honum myndlykil. Var verið að róa okkur? Ég
held það. Hann er einbúi og furðumaður, skrýt-
inn í meira lagi en hann átti þó sjónvarp. Það var
þægilegt til þess að vita að ekkert stöðvar fram-
sókn nútímafjölmiðlunarinnar. Ekki einu sinni
hrikaleg hamragljúfúr.
Og um leið opinberaðist innihald þáttarins.
Þetta var þáttur um sjónvarpið, þáttur um miðil-
inn en ekld um Helga Jónsson. Miðillinn hafði
„náð honum“. Hann hefði getað sloppið. Hrapað
fyrir björg nafnlaus og sögulaus án þess að kom-
ast inn í eilífðina. „En við vorum þarna.“ Engill
nútímans tyllti niður tá á flugi sínu yfir löndin og
laust einbúann með myndavélinni sinni svo hann
dó. Eftir að Helgi var kominn á filmu var hlut-
verki hans í raun lokið. Hann hafði verið „efni“.
Nú var búið að nota hann. Hann gat dáið sæll og
glaður. Þess vegna var líka mikilvægara að sýna
líkkistuna en hann í fúllu fjöri. Hún var einfald-
lega flottari. Miklu áhrifameiri staðfesting á
mætti miðilsins en einfalt viðtal. Þátturinn
„Minningar frá Merkigili“ sýndi að þótt fólk deyi
í raun og veru lifir það á mynd allt til enda ver-
aldarinnar. í viðtalinu var Helgi í raun að semja
ritskýringu við eigin jarðarför án þess að vita af
því. Hann var eins og íþróttafréttaritari sem lýsir
dagsgömlum leik án þess að vita að leikurinn
verður spilaður.
Wvg hef aðeins einu sinni áður séð sjónvarps-
þátt með líku sniði. Það var heimildarmynd um
gettólífið í South Central hverfmu í Los Angeles
sem varð heimsfrægt þegar óeirðir brumst þar út
eftir dómsúrskurðinn yfir Rodney King 1992. Þeir
sem gerðu heimildarmyndina voru ekki á hött-
unum eftir kynlífi, brennivíni og trúarbrögðum
eins og Eggert Skúlason, Ómar Ragnarsson eða
aðrir sérfræðingar í lifnaðarháttum frumbyggja
utan borgarmúranna. í myndinni sjást engir
spyrlar né heyrast þar spurningar. Fólk situr fyrir
framan myndavélar og talar. Sumt sem það segir
er óttalegt bull, sumt sem það segir er gáfulegt.
Aðalmálið er að því er ekki óhóflega stýrt og
talandi þess er tiltölulega frjálslegur. En þrír af
viðmælendunum, sem nánast allir voru svartir,
lifðu ekki þáttagerðina af. Þeir voru skotnir til
bana í hjaðningavígum gengjanna á staðnum og
fylgst var með undirbúningi að útför eins þeirra,
sorg fjölskyldunnar, líkbrennslunni og flutningi
öskukrukkunnar heim í hús. Á milli þessara
atriða var skotið inn viðtölum við fórnarlambið.
Hann átti að fara að deyja en hann vissi það ekki.
Hins vegar var hann eins og allir aðrir í hverfinu
sér fúllkomlega meðvitaður um að hann gat dáið
hvenær sem er. Það var munurinn á honum og
Helga á Merkigili. En það sem var líkt með
gettóþættinum frá Soudi Central og landsbyggð-
arþættinum um lífið Austurdal var að í báðum
tilvikum notaði sjónvarpið, fjölmiðillinn, upp-
lausn, hvarf og sorg til að sýna að hann sjálfúr er
eilífúr. Sjónvarpið lifði. Maðurinn dó. I báðum
tilvikum var dauði viðfangsefnisins mikilvægari
en líf þess.
Ég held að það sé mikill munur á lífinu í
Suður-Kaliforníu og á Norðurlandi og ég held að
flestir geti verið mér sammála um það. En það
sem skiptir hér máli er hvernig þetta líf er svið-
sett, hvernig því er pakkað inn í neytendaum-
búðir. Ég get ekkert fúllyrt um hvernig íbúar
afskekktra svæða á landsbyggðinni líta á sig sjálfá
eða líf sitt, ég hef einfaldlega ekki talað við þá
alla. En ég veit að í fjölmiðlum eru þeir „keis“. {
fjölmiðlunum búa þeir í „gettói". Líkt og íbúar
námuborga Ruhrhéraðsins, úthverfa Parísar og
Napólí, iðnaðarborga Norður-Englands eða
South Central í L.A. eru þeir úrköst fyrsta
heimsins í fyrsta heiminum sjálfúm. Ég gæti sjálf-
sagt notað gömlu andstæðukenninguna um heil-
brigði sálar og líkama og sagt að við „þörfnuð-
umst þeirra“ til að byggja okkur upp. Að við hér
í borgríkinu þurfúm á þessu landsbyggðargettói
að halda til að geta ímyndað okkur að við séum
lítil New York. En það er meira blóð í kúnni.
Rétt eins og fólkið í South Central virtist Helgi á
Merkigili ekki gera neitt. Hann virtist bara vera.
Fólkið í South Central lifir af „sósjalnum“ og
glæpastarfsemi. Það vita allir. En hvað gerði
Helgi? Hann var einbúi. Er það starf? Nei, en