Fjölnir - 04.07.1997, Page 38

Einu sinni var til kynslóð sem var kennd við fyndni.
Dagur B. Eggertsson segir að í kjölfar hennar hafi komið
önnur enn verri — kaldhæðna kynslóðin
— og að hún sé litlu skárri.
Góður vinur minn sagði mér glottandi frá því að
á Kaffibarnum væri verið að undirbúa valdarán.
Loksins væri sá langþráði dagur að renna upp að
fýndnu kynslóðinni yrði steypt af stólnum. Kald-
hæðna kynslóðin væri komin ffam og eins gott
að slást í hópinn (maður fengi þá líka að fára
fram fyrir í röðinni). Fyndna kynslóðin var fund-
in upp sem sölutrix fyrir bækur og stjórnmála-
menn. Hún gerði það að list að svara erfiðum
spurningum með fimmaurafyndni. Það gerði
hún oft vel en eins og flestar árangursríkar aug-
lýsingar eldist hún fremur illa. Hún er löngu
komin fram yfir síðasta söludag. Ekki er þó
minni ástæða til að vara við licla bróður. Kald-
hæðin kynslóð á nefnilega ennþá minni rétt á sér
en leifar þeirrar fyndnu. Hún er nefnilega þver-
sögn í sjálfú sér, rangt svar við rangri spurningu.
Hennar tími leið áður en hann hófst því kald-
Sören Kirkegaard sagði
kaldhæðni geta dagað
uppi sem aumleg leið til
að losa okkur við vanda-
mál með því að atast í
þeim og gera þau að
aðhlátursefni í stað þess
að leysa þau. Þess vegna á
írónía svo lítið erindi inn í
alvöru stjórnmál eða
alvarlega umræðu.
Fj
38
•• T *
olnir
timarit handa
islendingum
sumnr *97
hæðni þarf að vera á undan sinni samtíð til að
eiga erindi. Kaldhæðni í skrifúm og skáldskap er
að verða fjarvistarsönnun eða flótti frá spurning-
unni: „Hvað hef ég fram að færa? Af hverju er ég
að þessu eiginlcga?" Ef markmiðið er aðeins að
framfleyta sér er auðvitað allt í lagi að koma sér
upp vörumerkinu, einn af kaldhæðnu kynslóð-
inni. Það er þá einlægur pópulismi og auglýsing-
artrix. Það þarf hins vegar alls enga kynslóð eða
annað vörumerki ef markmiðið er segja eitthvað
en ekki selja.
Fyndna kynslóðin á íslandi átti sínar sigur-
stundir og allir hlógu sig auðvitað máttlausa eins
og menn muna. Hún var öll saman í mennta-
skóla og hlær hæst að sjálfri sér eins og sannir
vinir þegar gömul saga er sögð í nýjum hópi.
Flestir bregðast nú í besta falli við fyndninni með
því að verða hálfslappir eins og menn vita. Það er
sorglegt en satt að fyndna kynslóðin varð til fyrir
misskilning. Hún er alþjóðleg þróun á röngunni.
Hvarvetna um heiminn kom nefnilega fram fá-
mennur flokkur manna sem fljódega var kenndur
við kaldhæðni eða íróníu. Það er Iíklega kald-
hæðni örlaganna að með þessari þýðingarvillu
hefúr brandaraköllunum líklega tekist að láta
einu samfélagslegu þýðingu þessarar annars sjálf-
umglöðu kynslóðar renna út í sandinn hér á
landi. Einhvern veginn tókst hinum fyndnu fs-
lendingum að láta broddinn í boðskapnum fram
hjá sér fara. frónía eða kaldhæðni gemr nefnilega
verið afbragðsgóð til að birta nýjar hliðar á útjask-
aðri umræðu eða innihaldslausri tísku. Kaldhæðni
er það að segja andstæðu þess sem maður á við
eða vill koma á framfæri. Þannig er í það minnsta
hin hefðbundna skilgreining. Einhvers konar nú-
tímaleg og aflijúpandi öfúgmælavísa.
ftð heita Kirlqugarður
Eyðimerkurúlfar íslenskrar blaðamennsku björg-
uðu þessu þó fyrir horn. Þeir urðu kaldhæðnir.
Ymsum þeirra tókst að tala þvert um hug sér eða
í það minnsta tungum tveim og sitt með hvorri,
þannig að bragð var að. Bókmenntafræðingar
hafa raunar lengi bent á að stjórnmálamenn verði
að teljast brautryðjendur í þessari list en það er
önnur saga og sorglegri. Þessi hefðbundna skil-
greining kaldhæðninnar sem áður er nefnd var
einmitt upphafspunktur hins heimsfræga danska
heimspekings Sorens Kierkacaards í greinargerð
hans fyrir kaldhæðninni að því er fróðir menn
segja. Ef einhver er sá fáni að spyrja hvað Soren
gekk til að kryfja kaldhæðnina nægir að sjálf-
sögðu að benda á þá staðreynd að maður sem er
minntur á návist dauðans í hvert skipti sem hann
segir nafnið sitt hlýtur að flýja í fang kaldhæðn-
innar. Ef ég myndi heita S. Kirkjugarður er ein-
faldlega ekkert eðlilegra, nema þá helst að skrifa
langa bók um angist. Það gerði Soren Kierke-
gaard einmitt einnig. Hún ber þess augljós merki
að hann var vel kunnugur viðfangsefni sínu.
KiHtiugqraur lcalcihgeaninnar
En hvað er þá vel heppnuð kaldhæðni og hvað er
það ekki? Þessar fáu línur, þar sem við hlökkuð-
um yfir forlögum og örlögum löngu látins manns
leiða okkur eðlilega til annars hlutans af grein-
ingu hans sjálfs á íróníu. Nefnilega þess að í kald-
hæðninni felst ákveðin tegund yfirlætis. Sá kald-
hæðni hefúr sig yfir yrkisefni sitt og lætur við-
fangsefnið sér í raun í létm rúmi liggja. Það þarf
ekki langan umhugsunarfrest til að átta sig á því
að þetta sé óþægilega satt. Þetta er hins vegar
bara byrjunin. Fljótlega verður ljóst að sjálf hug-
myndin um heila kynslóð kaldhæðninnar er í
raun mótsögn í sjálfri sér. Kaldhæðinn maður
stefnir ekki að fjölmennri útför. Kaldhæðni missir
marks ef hún er ekki á einhvern hátt á undan
sinni samtíð. Eyðimerkurúlfúrinn getur aldrei
annað en verið einn ef hann á að vera kaldhæðin.
Eftir því sem fleiri benda á að „keisarinn sé ekki í
neinu“ því fjær ferist það afhjúpun og verður á
endanum að einhvers konar huglausu hópefli,
sem kallað væri einelti ef það ætti sér stað í
félagsmiðstöð.
Er góð tugga
ijaWan of oft tugggn?
Kaldhæðin kynslóð er ekki ólík krakkahóp sem
lætur gamalt kúlutyggjó ganga þó það sé löngu
orðið bragðlaust. Hver étur upp eftir öðrum. Og
stórkosdeg afrek kaldhæðinnar kynslóðar verða í
hæsta lagi hárbeittar árásir á kirkjuna og biskup-
inn og annað það sem jafnvel harðsvíruðusm
húsmæður í Vesturbænum vita að er löngu orðið
varnarlaust vígi. Það er aðeins í Villta vestrinu
sem finna má viðlíka hetjudáðir einsog Laddi lýsti
svo eftirminnilega í samnefndum texta:
„Ég réðstþá beint á höföingjann og stakk
hann tána i. “
,Afhverju ekki i hjartað?“
„Það var einhver annar búinn að'i. “
Því miður virðist þetta þó vera stefnan. Allt renn-
ur nú eftir einni slóð... Kaldhæðnu eyðimerkur-
úlfarnir em senn að verða að hjörð og eru í óða
önn við að útvega sér húsbréf til að geta byggt sér
höll yfir eigin kynslóð. Þeir geta auðvitað ekki
verið minni menn en hinir fyndnu. Kaldhæðin
kynslóð birtist á sjónarsviðinu, með sama hjarð-
eðli og sömu sjálfbirgingslegu sjálfselsku og hinir
fyndnu hafa löngu gen að listformi og söluvöru.
Það læðist einhver holur hljómur inn í þetta allt
saman og maður hættir loks bara alveg að flissa
að því sem kaldhæðnir kmnka. Það veitir ein-
mana einstaklingi nefnilega orðið fúllkomna
öryggiskennd að vera kaldhæðinn. Hann er
orðinn hluti af heild. Það er næstum eitthvað
móðurlegt element í þessu. Það er að minnsta
kosti löngu orðið miklu hættulegra að vera
einlægur og meina eitthvað með því sem maður
segir.
siðasti söluciagur
Það hefði verið alltof auðvelt að minna á hve
brandarabanki fyndnu kynslóðarinnar eldist illa.
Það er í raun hálf púkalegt að sparka í þessa liggj-
andi menn og falla þannig á eigin bragði. Halda
yfir þeim holgóma ræðu á írónísku. Nema maður
hefði eitthvað uppbyggilegt í staðinn. Þá væri
maður líka hættur að vera kaldhæðinn og byrjað-
ur að vera leiðinlegur. Þannig virkar þetta víst.
Þetta er að minnsta kosti þriðja eðli íróníunnar
þegar kemur að Kierkegaard. Hún er neikvætt
afl, niðurrif. Abyrgðarlaus, ef við viljum nota út-
vatnað orð. Kaldhæðni gerir enga tilraun til að
byggja eitthvað upp í stað þess sem hún hefúr
haft að háði og spotti. Hún leggur ekkert til.
Hún spyr kannski hvasst, en segir ekkert af viti.
Það er þess vegna sem hún getur verið svo
leiðigjörn til lengdar. Og bitið sljóvgast óðum. Ég
get ekki skilið Kierkegaard öðruvísi en að hann
gefi það sterklega í skyn að kaldhæðni geti dagað
uppi sem aumleg leið til að losa okkur við
vandamál með því að atast í þeim og gera þau að
aðhlátursefni í stað þess að leysa þau. Þess vegna
á írónía svo lítið erindi inn í alvöru stjórnmál eða
alvarlega umræðu, nema sem nokkurs konar
skeið sem hrærir upp í hinu sem raunverulegt
bragð er að. Þess vegna er leiðinlegt til lengdar að
okkar bestu skriffinnar og skáldlegustu pennar
nái ekki að höndla samtímann öðruvísi en í
einhvers konar hálfkæringi. Þess vegna væri
gustuk að þeir gerðu eitthvað annað, eitthvað
merkilegra og meira, kenndu okkur eitthvað. Þeir
geta betur. í einlægni sagt og alvöru talað.
VÍ&auKi:
Þorsteinn DavIösson laganemi mun hafa ort þessa
velheppnuðu vísu til heiðurs ónefndum starfs-
manni hins opinbera. Hún er hér birt án leyfis:
Mundu að þú ert merkiskall,
mundu að starf þitt er dáð,
mundu að þú ert mikið snjall,
mundu að oflof er háð.
Dagur B. Eccertsson