Fjölnir - 04.07.1997, Page 43

Hallgrímur Helgason Sjálfstraust íslendinga
You have to create your own.
Megnið af íslenskri sköpun, íslenskri list, er
ekki annað en minningin um daufan bjarma frá
umræddu sólarlagi við Faxaflóa: Afar fagrir sólar-
geislar sem eitt sinn léku um ullarefnið í frakka
skáldsins. Það er ekki auðvelt að gefa út sól í ull,
en kannski enn erfiðara að lesa hana.
Einhvernveginn ekki nógu áþreifanlegt
efni.
Guðbergur Bergsson orðaði þetta eitt
sinn svo í tímaritsgrein að íslensk ljóðagerð,
sem að megninu til er jú enn bundin við
fyrri-alda-náttúru-lýrik, væri á misskilningi
byggð. Hún væri lítið annað en mannleg
viðbrögð við fjalli. Fyrstu viðbrögð við
fjalli. Einskonar áfallahjálp við
náttúruupplifún. Skáldið smáa
stendur andspænis sinni Esju og
klórar gagnvart henni einhverjar
línur á blað sem aldrei verða
meira en snjófölar rákir í hlíðar
fjallsins og sem tekur upp í næstu
skúr. I stað þess að búa til sitt eigið
fjall.
Það þarf sjálfstraust til þess að búa til fjall,
og sólarlag með því.
Þar sem þú stendur enn þarna á
Skúlagötuströnd — og hugleiðir þetta
óborganlega sólarlag sem þig langar svo
til að búa til og verður að búa til af því
heimurinn kaupir ekkert póstkort, og heimurinn
vill engan enduróm, hann vill fúllbúna vöru —
tekur þú allt í einu eftir því að þarna aðeins
lengra út með ströndinni, við Sólfarið hans Jóns
Gunnars, þar stendur Jerry Seinfeld. Um frakka
hans leika sömu sólargeislar og verma þinn.
Hann er að horfa á sömu rás og þú. Þú stendur
ekki lengur einn baksviðs í bjarmanum frá
heimsljósinu. Við hliðina á þér stendur maður
sem á horfa vikulega 200 milljónir manna. Og
hann röltir til þín og spyr hvort þú eigir nokkuð
eld? Að búa til sólarlag er eins og að gefa 200
milljón reykingamönnum eld.
Og þegar þú hefúr gert það. Er þá orðið
auðveldara að búa til þetta sólarlag? Er þá orðið
auðveldara að vera íslendingur?
Ha?
Bjarni Tryggvason frá Akureyri verður fyrstur
íslendinga til að fara út í geiminn. Hér emm við
ekki að tala um heimsfrægð heldur geimsfrægð.
Hann flutti af landi brott þegar hann var átta ára
gamall. Er það kannski eina leiðin? Til að komast
útí geiminn verður þú fyrst að flytja út í heim,
áður en þú verður átta ára?
Halldór var 17 ára, þegar hann kom frá
Laxnesi til Köben og stóð á Ráðhústorgi með
sagnaarfinn í 70 kílóa kofforti, bað burðarmenn
sína að koma honum upp á herbergi, en gekk
sjálfúr inn á ritstjórn Berlingske Tidende og spurði
hvort þá vantaði ekki smásögu í sunnudagsblað-
ið. Den Tusindárige Islænding. Þá voru þúsund
ár liðin frá því síðast heyrðist ffá íslendingum á
prenti. Fyrsti sjálfstrausti Islendingurinn í 1000
ár.
Þetta fúrðulega fyrirbæri — þessi drengur
fæddur í örbyggðu mosakoti sem varð að lokum
stærri en heimadalurinn allur, landið sjálft og
miðin; svo stór að við urðum að færa út fyrir
hann landhelgina í 200 mílur — hann flaug á
sínum eigin NASA-vængjum beint útúr tíu
myrkum öldum fullum af reykjarkófi hlóðastúss-
ins, tóbaksbrúnum hreppstjórahráka og þrjátíu
kynslóða rímþvagli, beint út í geim, eins og
geimfari, og ekki einu sinni kominn með bílpróf.
Það glittir eiginlega aldrei í gegnum sjálfs-
traustið hjá Laxness. Hann hélt því óbiluðu frá
sínum fyrstu skrefúm í Kaupmannahöfn 1919 og
alla leið inn á Reykjalund. Aðeins þegar hann
ræðir sér fremri menn í ffamúrstefnu er líkt og
hann dragi blek í land; þegar hann segir frá Joyce
og Ulysses eða í frásögn af stífþressuðu samkvæmi
á Manhattan árið '59 þar sem hann úu' horni
hittir ládausan Marcel Duchamp og gerir fávísum
lönd-
um sínum (ég
efast um að
SVAVAR GuÖNA, ÞORVALD-
UR SkúLA og co. hafi þá
svo mikið sem heyrt
nafnið nefnt) grein
fyrir afrekum hans á
sviði myndlistar:
Klósettskál á borði
frá...jú,..1919...og flösku-
statíf frá sama tíma.
Ef mig minnir rétt
gerði skáldið sér góðan
mat úr því hversu
fágaður og
kurteis gamli
dada-meistarinn
var, og góður í
viðkynningu; forvitinn; í algerri mót-
sögn við hin róttæku, andfélagslegu og mein-
hæðnu verk sín. Það er vissulega aðdáunarvert
hve Halldór var mikill alheimsandi og úniversal
séní; maðurinn dekkaði bókstaflega allt alla
öldina og náði meira að segja að hitta bæði
Duchamp og Janis Joplin, fyrir utan að lifa þau
öll. En það örlar samt á örlítilli vanmetakennd
smáþjóðardýrlings gagnvart heimsmeistaranum í
ffamúrstefnulist í þessari frásögn skáldsins af
kvöldstund í New York. Kannski var sú licla
kennd blandin samviskubiti yfir því að hafa yfir-
gefið aðventugarðinn (avant-garde) snemma á
sínum ferli; Halldór daðraði við súrrealisma og
aðrar listastefnur þriðja áratugarins en skrifáði sig
frá því öllu með Vefaranum og yfirgefúr loks hinn
alþjóðlega listatískuheim. Framúrstefnan skýtur
síðar aðeins upp sínum skrýtna kolli í verkum
hans hér og þar, en þá aðeins í anekdótu-formi: f
tómlegu herbergi í bæjarhúsum Jóns Prímusar
hangir handklæði á vegg; lafir þar eitt á nagla
„líkt og einkennilegt listaverk eftir Duchamp".
(Orðalag eftir minni.) Og í þessu lida og yfir-
gefna handklæði í miðju Kristnihaldinu hangir
einhvernveginn öll hin stórfúrðulega listasaga
tutmgusta aldarinnar eins og hún ófst meðal stór-
þjóðanna; þarna hangir hún á einum lidum nagla
undir Jökli, án þess að nokkur heimamaður taki
eftir henni. Var þetta ekki léttflippaður prakk-
araskapur hjá HKL? Eða hve marga lesendur sjö-
unda áratugarins gat grunað hvað skáldið ætti við
með þessari líkingu?
Eftir síðasta hléið á ferli sínum tekur Halldór
Laxness að skrifa lókal-sögur, hefðbundnar að
uppbyggingu en spriklandi ferskar í stíln-
um. Eftir vonbrigðin í Hollywood og
sjálfsuppgjör með Vefaranum er líkt og
hann segi við sjálfan sig: Ekki frekari til-
raunir. Nú skrifa ég bara góðar bækur. Bækur
sem allir geta lesið: Enga stæla lengur. Kannski
fannst honum hann vera að falla á tíma, kannski
þráði hann um of að sanna sig meðal allra
ekki einungis fárra bókmenntaáhuga-
manna, kannski var það sósíalisminn sem
hvatti hann til að yfirgefa tilgerð og tildur dandý-
ismans, allar þær eia perlur, og hefja skrif um al-
þýðuna og hetjur hennar. Eða var þetta lausn á
eilífri dílemmu smáþjóðarhöfúndarins? Stór höf-
undur veit að hans smáa þjóð mun aldrei
skilja hann til fúlls en hann þráir jafnframt
önnur örlög en þau að deyja jaðarskáld á
sinni Þröm.
Hvaða leiðir eru færar stórum manni af
smárri þjóð?
Það er ERRó-leiðin: Segja sig úr íslensku sam-
félagi og gerast listrænn údagi með allt það frelsi
til framúrstefnu og óskiljanlegheita sem því fylgir.
Eða FLÓKA-leiðin: Búa innanbæjar en vera samt
eins og útlendingur í eigin landi, hálfgert skoffín
að gera sínar skrýtnu myndir sem fáir sem engir
fatta fyrr en fyrsta vorið grænkar á leiði manns.
Loks er það HEMMA-leiðin: Gera sjálfan sig að
þjóðareign með því að skrifa sig inn í hjörtu
landsmanna og taka svo öllum þeim eftirhermum
og þjóðsagnabröndurum sem því fylgja. Laxness
var nógu stór til að geta farið allar þrjár leiðirnar í
einu og án þess að fórna neinu af eigin verðleik-
um. Hann er hvort tveggja andlegur meistari ald-
arinnar og poppaðasta goð hennar. Hann er
hvort tveggja mestur einstigis-fetari hennar og
breiðfylkingarmaður. Hvort tveggja mesti fram-
úrstefnumaður þjóðarinnar og hennar dáðasti
sonur. En það var samt ekki hægt að telja sig til
avant-gardsins í París á sama tíma og maður var
að berjast til þjóðardýrlings á fslandi. Á meðan
Dalí málaði fimm höfúð Leníns á nótnaborð
flygils orti Halldór Maístjörnuna. Það blundar í
honum óttablandin virðing gagnvart þeim
mönnum sem erlendis ruddu brautir á meðan
hann fór um eins og forustusauður um óbikaða
fjallvegi lands síns með heila þjóð í eftirdragi: f
sérhvert sinn sem HKL nefnir Proust eða Breton
eða Joyce eða Duchamp kemur ekki aðeins dropi
af minnimáttarkennd í stílinn heldur verður
hann einnig að útskýra aðdraganda, þjóðfélagsað-
stæður, innihald og ástæður fyrir list þeirra; hann
var alltaf fimmu'u árum á undan sinni samtíð og
það var hans tragíska hlutskipti sem hann þurfti
að sætta sig við. Hann vann úr því með því að
finna upp persónur sem voru stærri en íslenskt
samfélag og langlífari en heilu og hálfú listastefn-
urnar.
Halldór flutti heiminn heim og landið út.
Eins og áður sagði varð honum ekkert útundan.
Hann dekkaði bókstaflega allt, frá Fæti undir
Fótarfæti að 52. stræti. í túninu heima stóðu
engir kofar tómir. öfúgt við núu'ðarskáldin sem
ekki hætta sér útá stuðlanna þrískiptu akrein eða
til þess að gefa sögupersónum sínum annað en
dýrindis vín og alþjóðlegar máltíðir að eta vegna
þess að hjá Evrópusambandinu finnast engin
þýðingarforrit yfir slík lókal fyrirbæri eins og
kokteilsósur eða sláturkeppi — engir stuðlar til,
bara staðlar — þá notaði Laxness okkar litla lókal
kúltúr allt oní smæstu blóm í haga jafnt sem í
máli. Hann þekkti samfélag sitt oní kjölinn og
landið uppá Kjöl, skrifaði sig í fönn á Jökuldals-
heiði og rótaði þar eftir sér-austfirskum afbrigð-
um af orðum yfir snjófærð: Hann leiðir líkmenn
í hlað í Sumarhúsum á laugardagsmorgni þegar
„hann var kasmektur á Bláfjöll, með brunagaddi
og hægu skafroki". Engar túristabókmenntir hér.
Engar fyrirfram áhyggjur hér yfir því hvernig í
veröldinni amerískur þýðandi ætti tutmgu ámm
síðar að geta snarað þessari staðbundnu snilld á
ensku:
„— þæfmgsófærð, sögðu þeir, fastalæsingur,
klammi." >■
„Það er Erró-leiðin:
Segja sig úr íslensku
samfélagi oggerast
listrœnn útlagi með
allt það frelsi til
framúrstefnu og
óskiljanlegheita sem
þm Jylgir. Eða
Flóka-leiðin: Búa
innanbœjar en vera
samt eins og út-
lendingur í eigin
landi, hálfgert
skoffin að gera
sínar skrýtnu
myndir sem fáir
sem engir fatta fyrr
en jyrsta vorið
grœnkar á leiði
manns. Loks er það
Hemma-leiðin:
Gera sjálfan sig að
þjóðareign með því
að skrifa sig inn í
hjörtu landsmanna
og taka svo öllum
þeim eftirhermum
og þjóðsagna-
bröndurum sem
þvífylgja. “