Fjölnir - 04.07.1997, Síða 44

Hallgrímur Helgason Sjálfstraust íslendinga
*
„Besta og eina
raunverulega land-
kynningin eru
einstaklingar sem
hafa eitthvað
heiminum að
bjóða. Þeir sem
hafa náð að búa til
sín eigin sólarlög.
Engar myndir eftir
Erró voru notaðar
á Loftleiðakynning-
unni í New York
'65. Valdimar
Grímsson var ekki
látinn sýna vítaskot
á Feneyjar-bíenaln-
um '95. Björk var
ekki kölluð til á
Hóftar-dagana í
Tokyo '88. Gus
Gus-hópurinn var
ekki sendur í
Peking-óperuna
'97. Laxness var
ekki látinn lesa upp
á Islandskynning-
unni í tengslum við
Ólympíuleikana í
London '48. “
Fj
44
■ «■ ■
íolnir
timarit handa
íslendingum
sumnr '97
Niðurstaðan er kannski öllu flatari en orgin-
allinn og ætti að auka okkur sjálfstraust; — á
meðan erlendur lesandi verður að láta sér nægja
Laxness „léttan og laggóðan" fáum við ein að
háma liann í okkur með smjörinu ekta og óút-
þynntu — en þýðingin opnar samt sem áður
fyrir okkur borgarbörnunum merkingu gleymdra
orða:
„It had been terrible going, they said, hard
on top, soft beneath, slippery."
Hjá Kiljan er ekki að finna neitt þýðingar-
stress, hvað þá veðurstress. Hann hikar ekki við
að láta fenna yfir lesendur sína, innlenda sem út-
lenda, sem aldrei vita hvaðan á þá stendur byrinn
úr brjósti skáldsins. Það sjálfstraust sem GusGus-
menn sýna nú í praxís geislar af hverri síðu
Laxness. Þar er ísland komið með öllum sínum
skrýtnu uppátækjum, öllum sínum kaldlyndu
bröndurum sem enn gera mönnum gæsahúð þó
staddir séu á utandyrakaffihúsum Rómaborgar
eins og Brad Leithauser lýsir í formála sínum að
nýlegri útgáfu á „Independent People“.
Enn er grátið fyrir Astu Sóllilju, á götum
heimsborga.
8.
Hiwn eílíffi slcitsó-freH
Og enn sjáum við listamenn glíma við þennan
þríþætta vanda: Á ég að flytja út og gefa mig fúll-
kominni fagmennsku á vald? Á ég að verða utan-
garðsmaður hér heima og fylgja aðeins minni
eigin litlu persónulegu sannfæringu með öllum
þeim sálrænu erfiðleikum og fjölskylduboða-fælni
sem því fylgja? Á ég að selja mig vinsældum á
vald og verða local hero, árviss gestur hjá
Hemma, þýða rokkóperur, þýðast rokkstjörnur
og láta reglulega bæði sjá og heyrast í mér?
Nýverið var frumsýnd ópera eftir Atla Heimi
Sveinsson. Og nýverið voru gefin út „Jónasarlög"
eftir Atla Heimi Sveinsson.
Hér er enn á ný frumsýndur allur sá gamli
tilvistarvandi sem íslenskir listamenn hafa og
munu alltaf? glíma við. Á ég að vera lókal? Á ég
að vera glóbal? Á ég að syngja fyrir fífilbrekkuna
heima, eða er ég bara að semja fyrir ímyndað
públíkum í Kína?
ísland er jú alltaf á leið í sundur. Firðir á leið
í austur þegar nesið vill í vestur. Við búum við
eilífan skítsó-frera.
Atli Heimir Sveinsson er sannarlega mesta
tónskáld sem þessi þjóð hefúr alið. En ólíkt
mesta rithöfúndi hennar er hann ekki sæll með
sinni þjóð. I nýlegri blaðagrein húðskammar
hann gagnrýnendur bæjarins fyrir dóma þeirra
um óperu sína og mátti þó sjá að þeir litlu karlar
reyndu eins og þeir gátu að gera vel við sinn
mann. Útúr grein Atla — „Vitlausir gagnrýn-
endur“ — mátti lesa áralanga frústrasjón og innri
ógleði gagnvart þeim döpru örlögum að fæðast
hér á þessari Flatey í miðju Atlantshafi. Tón-
skáldið var í raun að hirta land sitt og samfélag
fyrir að skilja ekki list sína.
Atli Heimir hafði valið „Flóka-leiðina“; hina
harðsnúnu og málamiðlanalausu leið hins sér-
lundaða snillings sem fer huldu höfði í
_y| dellukenndu þjóðfélagi, en hann hafði
farið hana án þess að sætta sig við afleið-
* ingarnar. Eftir áraraðir utan tónakerfisins
og ofan og neðan við dúr og moll stóð
hann allt í einu uppi eins og fjúkandi reiður
Alfreð Flóki sem heimtaði skyndilega sæti í
sófanum hjá Hemma.
/ÍU En málið er: Það fær enginn
sæti í sófanum hjá Hemma
nema að hafa samið lög
sem allir geta samið sig
við. Þó Hemmi sé
líbó þá verður Karl-
heinz Stockhausen
\ aldrei aðalgestur í
þætti hans.
En bíðið nú við.
Atli Heimir hafði nefnilega líka sam-
ið lög sem allir geta samið sig við: Lögin
við ljóðin hans Jónasar Hallgrímssonar
sem allar konur bæjarins raula nú við
uppvaskið og eru svo yndisleg. Atli
hafði semsagt líka valið Hemma-leiðina: Hann
hafði valið tvær ólíkar leiðir fyrir rvær tóna-til-
hneigingar í sjálfum sér; fyrir tvær ólíkar þrár. I
öðrum sjónvarps-sófa, sófanum í Dagsljósi, mátti
greina geðklofann sem allir íslenskir listamenn
hafa glímt við: Atli Heimir var þar mættur í við-
tal hjá Kolfinnu í hlutverki „alvarlega tónskálds-
ins“ og talaði heldur niðrandi um Jónasarlög
„dægurtónskáldsins" Atla Heimis: Maður grípur í
svonalagað af og til þegar maður er í léttu skapi,
og vildi heldur beina talinu að óperuvirkinu
Tunglskinseyjunni. Hann talaði um sjálfan sig
eins og tvo menn. Metnaðarfúllur á alþjóðavísu.
Metnaðarlaus fyrir heimamarkað.
En enginn velur sín örlög og enn síður ef
menn fara fram á tvenn örlög. Guð bara afgreiðir
ekki menn sem fara fram á slíkt.
Landið er alltaf á leið í sundur en úr sprung-
unum þar á milli vellur upp það sem merkilegast
og mest er um vert.
Ólíkt Laxness hafði Atla Heimi ekki tekist að
sameina ólíkar hvatir sínar, óiíkar leiðir að verð-
leikum; hann náði hvorki að lyfta sér uppúr
blindgötu framúrstefnunnar né feta sig út úr
Kringlu-örtröð breiðgötunnar: Þar með nær
hann ekki að sameina það besta úr hefð og tísku,
og lyfta sér og sínum verkum þannig uppyfir
gamla þrasið um gamalt eða nýtt, kúl eða sveitó,
lókal eða glóbal.
Eftir sitjum við listþegnar tónskáldsins með
hlustarverkjandi harðlífi annarsvegar og dísætt
eyrnakonfekt hinsvegar. Annarsvegar sitjum við
sem listgíslar í Þjóðleikhúsinu, píndir
fyrir læstum dyrum til að hlýða og
horfa á óperu sem skrifúð er fyrir
þann fimm manna hóp fagmanna
sem enn skrifar fyrir nútímatónlist-
ar-tímaritin á Norðurlöndunum;
síðustu fimm mennina á norður--
hveli jarðar sem enn kannast við
fyrirbærið „raðtónakerfi“. Hins-
vegar sitjum við af frjálsum vilja
í kjallara sama húss og hlýðum á
sömu söngkonu syngja í dúr og
moll uppúr 150 ára og nú löngu
áhættulausum Ljóðmælum
listaskáldsins góða, kvæðin sem
láta okkur líða svo vel. Hér
þokumst við eitt skref áfram inn
blindgötuna og síðan eitt skref
aftur í ímyndaða sveitasælu. Það er
svo bágt að standa í stað.
Jónas fór Flóka-leiðina á sínum
volksama tíma og fór hana stoltur. Hon-
um var sama þó týnd væri lestin. Hann gaf hesti
sínum tauminn og lagðist í mosalaut að yrkja
Fjallið Skjaldbreiður.
Heiðabúar! glöðum gesti
greiðið för um eyðifjöll.
Einn eg treð með hundi og hesti
hraun — og týnd er lestin öll.
Mjög þarf nú að mörgu hyggja,
mikið er um dýrðir hjer!
Enda skal eg úti liggja,
engin vættur grandar mjer.
Enda skal ég úti liggja. Utan við alla samtíð.
Engin vættur grandar mér. Þegar þjóðfélagið
hafnar þér er landið þitt athvarf. Þar hafiði það.
Þar hafiði Jónas, sælan í sinni vissu; tveimur
mannsöldrum síðar sæd hann ekki bara í sófan-
um hjá Hemma heldur lægi þar, makindalega,
hvílandi ferðalúin bein sín; þó hann hafi kannski
ekki rennt grun í að menn myndu leggja á sig
það umdeilda erfiði að grafa hann upp til að hola
honum oní þann þjóðargrafreit sem sófinn hjá
Hemma sannarlega er. Líkt og Kiljan var Jónas
jafn vel að sér í landsigi Þingvallahrauns og
landrisinu í bókmenntum Evrópu. Þýðandanum
Hallgrímssyni tókst að gera Heine svo íslenskan
að nú halda allir að hann hafi verið hér á beit í
hundrað ár en sé ekki sú innflutta rómantíska
landbúnaðarvara sem hann var. Jónas var lókal og
glóbal í senn. Maðurinn er meira að segja grafinn
í tveimur þjóðlöndum.
íslendingar senda þó ekki Jónas til Kína,
þangað fór óperan. Það sem við ekki skiljum
heima sendum við öðrum í landkynningarskyni.
Enda var dæmið þannig lagt upp hjá Atla Heimi.
Eitt — þetta þunga og metnaðarfúlla — er skrif-
að fyrir útlönd, hitt — þetta létta og leikandi, til
gamans gert — fyrir Island. Þetta er gömul hugs-
un sem er ekki aðeins stórhættuleg fyrir geðheilsu
manna heldur einfaldlega röng, einkum í ljósi
þess að nú er Island ekki lengur bara Island og
útlandið útland. Nú liggja þessir fiskar í sama
Neti. Heimurinn er kominn heim og hann skilur
ekki hvers vegna við ætlum að meina honum að-
gang í Þjóðleikhúskjallarann en beinlínis ota
honum inn að stóra sviðinu, á efri hæð íslenskrar
menningar, þess hluta hennar sem ætlaður er til
útflutnings. Reyndar er það umhugsunarvert
hvort við eigum ekki að leggja af slíkan útflutn-
ing á vegum ríkisins.
Landkynningar okkar erlendis lýsa einhverju
allt öðru en sjálfstrausti þjóðar. Islandsdagar í
Colchester eða Göttingen með osta- og lista-
kynningu. Þrír litlir höfundar að lesa upp fyrir þá
30 einstaklinga í borginni sem eru þegar búnir að
panta sér ferð til Islandsins. Og frammi liggur
létt og handhæg útgáfa á ljóðaúrvali síðustu ára
sem selst svo í 200 eintökum á háskólalóðinni.
Sendiherrann flytur ræðu um fjöllin og fornsög-
urnar: Hér er kominn grænlenski básinn í
Kolaporti Sameinuðu þjóðanna. Og Kaninn
kemur með Rússann undir hendinni: I kind of
like this sealburger en by the way, væruð þið ekki
til í að geyma fyrir okkur nokkrar kjarnorku-
sprengjur? Þið hafið þær bara inní frysti...
Eg gleymi því ekki þegar ég hélt mína fyrstu
sýningu erlendis, í litlu galleríi við Newbury'-
stræti í Boston og fékk ágætis uppslátt í Helgar-
pósti borgarinnar: An Icelandic artist shows
paindngs...
Fyrsmr manna á opnunina var Mr. Harvard
himself: fimmtugur háskólaborgari, ákaflega
undarlegur maður, og skírlífur í sinni
Islandstign, rammkaþólskur og strangtrú-
aður fræðimaður sem komist hafði næst
því að smnda kynlíf með því að hafa lesið
allar hveralífsbækur sem út hafa komið