Fjölnir - 04.07.1997, Page 48

Guðmundur Andri Thorsson Þorbergur Pórðarson — ekki neitt
„Hann var heim-
spekileg Kröflu-
virkjun. Hann hélt
að hann gœti haft
vit á öllu bara með
því að hafa skoð-
anir á öllu. Hann
hélt að það nægði
sér að vera gáfaður.
Hann gœti „séð
hlutina út“— eins
og allir Islendingar
á þessari öld truði
hann á brjóstvitið,
að með brjóstviti
væri hœgt að dirka
upp lásinn að
evrópskri
menningu. “
hefur leitt talið að hvílurúminu óforgengilega
staðnæmist hann ekki þar, nema til að fara með
almennt skyldulof um Lenín, heldur er hann
óðara rokinn aftur út undir bert loft og tekinn til
við skýrslugerðina þar sem frá var horfið, lýsingin
hægir á sér á ný og verður aftur að langri röð
hliðskipaðra aðalsetninga, við skynjum hvert
fótmál, göngum hvert skref með röðinni — við
erum beinlínis stödd þarna inni með Þórbergi og
hans síþráttandi samferðamönnum. Það er aðeins
eitt sem við fáum ekki að vita, aðeins eitt sem
hann neitar okkur um að skynja með sér:
Hvernig var að vera þarna inni?
í þessari ótrúlega nákvæmu sviðsetningu er
Lenin eins og Godot. Það er bara talað um hann,
sjálfúr stígur hann aldrei fram á sviðið. Þórbergur
lætur undir höfúð leggjast að lýsa sjálfú því allra
heilagasta í gjörvöllum helgidóminum: sjálfú lík-
inu, sem hann hefúr þó sjálfúr staðið frammi
fýrir og horft á — eða hvað? Þegar betur er að
gáð vantar nefnilega aðra persónu í þessa Iýsingu,
sem jafnvel er sýnu mikilvægari en sjálfúr Lenin,
og það er sú persóna sem Þórbergur fánn
snemma upp og hafði ævinlega að miðpunkti
skrifa sinna: hann er sjálfúr fjarverandi.
Þessu fórnaði hann.
c
vjjálfúr fjarverandi. Eða hvað? Þegar skýrslu-
gerðarmaður tekur undir lokin að lýsa varð-
mönnunum sem „virðast taka köllun sína eins og
embættismenn, sem ekki hafa öðlast lausnina" er
engu líkara en að gægist fram sú persóna sem f
þrítugasta og þriðja kafla Bréfi til Láru er svo lýst:
„Ég er gæddur þeirri dýrmætu náðargáfú að geta
séð alvarlega hluti í broslegu ljósi.“
En hún rétt gægist fram — kaflinn er ekki
helgaður henni, þaðan af síður skrifúð af henni.
Gætt er fyllstu virðingar, það örlar á andakt. Ná-
kvæmnin í lýsingu þessa húss minnir á lýsingar
staða sem Þórbergur unni og var í mun að
endurskapa sem gerst á pappír, það hversu
lýsingin á sjálfri göngunni er dregin á langinn
gefúr okkur tilfmningu um að þetta sé hátíðleg
stund og minnisstæð. Vandræði Þórbergs eru
hins vegar þau að hann hefúr lagt upp í þetta
ferðalag með lesendum sem þekkja fýrir aðal-
persónu hans, og vænta frá henni venjulegs sam-
blands af spekimálum og trúðalátum, predikun-
um og sjálfsháði, og þegar hafa ýmis kádeg atvik
hent, samferðafólkið er hvert öðru spaugilegra og
hinn sjálfhverfi ofviti spekúlerar í því hvernig því
lítist nú á sig. Allt er þetta í hæfilegu samblandi
við lýsingar á því hversu ríflegir matarskammt-
arnir séu, hversu lestir gamla heimsins hafi verið
upprættir, hversu allir virðist vel útlítandi og
frómir. Maður skynjar hvernig hann reynir að
láta þetta ríki og sjálfkn sig koma heim og saman
þegar hann talar um þetta „eitthvað11 í fari fólks-
ins sem — eins og hann orðar það — „gaf ótví-
rætt í skyn, að það hefði eignast meginland, er
næði yfir sjötta hluta heimskringlunnar". Allir
eru nefnilega sveitalegir í fasi og alvörugefnir:
Sovétríkin virðast fýrirheitna landið vegna þess að
þau eru ein allsherjar Suðursveit, sem var á sínum
tíma sú Paradís sem Þórbergur missti vegna
vísindaiðkana.
En þegar inn í „leghöll Lenins“, þetta
spartanska líktignunarhof, er komið fer ekkert á
milli mála að Æri-Tobbi úr Suðursveit á þar ekki
heima vegna þess að hann er aldrei andaktugur
yfir neinu, finnur ekki til hnjáhliðamýktar gagn-
vart neinum — sýn hans á mannféiagið er ekki
heilleg og reglustikuð heldur sundruð og kát. Eða
hvernig í ósköpunum á Þórbergur að láta ganga
hringinn í kringum lík Leníns þá persónu sem
hann lýsir svo í áðurnefndum þrítugasta og þriðja
kafla Bréfi til Láru?
Ef margt manna er inni í matsöluhúsi, þar sem
ég borða, þarf ég stundum að gæta varúðar dl
þess að verða mér ekki dl skammar. Áður en
mig varir, breytist borðsalurinn í eins konar
leiksvið eða gripahús og gestirnir eða partar af
þeim umhverfast í nýjar persónur eða skepnur
eða eitthvað, sem ekki verður með orðum lýst.
Þetta samfélag getur oft orðið yfirnáttúrlega
skoplegt.
Þessari innsýn verpur niður í mig eins og
hugljómun. Hún á ekkert skylt við hugsun eða
ályktun frá einhverju þekktu. Hún er bókstaf-
lega talað sýn. Svo máttug getur hún einatt
orðið, að ég missi vald yfir sjálfúm mér nokkur
augnablik og rek upp skellihlátur.
(Bréf til Láru, bls. 154, Mál og menning 1975)
l Íann þegir.
Það er ekki fýrr en um það bil tuttugu blað-
síðum seinna að ofvidnn tjáir sig um þessa höll
Lenins, en þá er það líka Þórbergur sem talar.
Við þekkjum aftur sannfæringarkraft og rökhita
þess sem gat þjarkað um Millilandaffumvarpið
fram á nætur, virðingarleysi þess sem bauð prest-
Auglýsing
Vökum af list
Menningamótt ímiðborginni ló.ágúst 1997
Efnt verður til menningamætur í miðborg Reykjavíkur í annað sinn þann 16. ágúst n.k. þar sem íbúum Reykjavíkur,
innlendum og erlendum ferðamönnum verður boðið upp á fjölbreytta menningaratburði í miðbænum frá kl. 17 - 24.
Dagskrá næturinnar verður kynnt síðar.