Fjölnir - 30.10.1997, Qupperneq 4

Gunnar smári Egilsson Inngangsorð
i
„Hún er sýn lista-
mannsins afgrein-
arhöfundi, manni
sem stendur á engu,
er ekkert, hefur
ekkert að bjóða og
slummar enguyfir
allt og alla. Þetta er
því hefðbundin
mynd afgagnrýn-
anda, þeim sem
finnur að og rifur
niður. “
„...heilmikið
blaður, heldur
ómerkilegfýndni
auk dylgna, sam-
sœriskenninga og
getsagna. “
Fjölnir
timarit handa
4islendingum
hnust '97
Hér til hliðar er teikning sem ég haíhaði sem
myndskreytingu við greinina Sovét-ísland! Hvenar
hverjur þú? Þetta var síðasta myndin af mörgum
sem SteincrImur Eyfjörð Kristmundsson teiknaði
við greinina. Hún er sýn listamannsins af grein-
arhöfimdi, manni sem stendur á engu, er ekkert,
hefiir ekkert að bjóða og slummar engu yfir allt og
alla. Þetta er því hefðbundin mynd af gagnrýn-
anda, þeim sem finnur að og rífur niður. Hún er
hér á síðunni með inngangsorðum að öðru hefti
Fjölnis þar sem það liggur gagnrýninn þráður í
gegnum allt blaðið.
Ef ég ætti að rekja mig eftir þessum þræði
myndi ég segja að hann fléttaðist um stöðnun
hugarfárs og samfélags og stofnanavæðingu hvors
tveggja. Þetta má glögglega sjá í nokkrum greinum
um myndlist. Hannes LArusson dregur upp mynd
af myndlistargeiranum á íslandi sem einkennist af
kjarkleysi, smásálarskap og innihaldslausri tiltrú á
leiðsögn vanmátmgra stofnana, sem f raun eru iítið
annað en smásálarlegir og kjarklausir embættis-
menn. Grein Hannesar Sigurðssonar um upplýs-
ingabrögð sem list bregður upp sambærilegri
mynd af myndlistinni og umgjörð hennar. í ann-
arri grein, Landnámu hinni nýju, rekur Hannes
samspil myndlistar og valdsmanna í menningu og
stjórnmálum frá síðustu aldamótum og fram á
miðjan sjöunda áratuginn. Af henni má lesa að hér
er rík hefð fýrir því að listamenn beygi sig undir
viðurkenndustu skoðanir — ekki endilega í þeirri
merkingu að þessar skoðanir séu almennar heldur
að fylgilag við þær veki vonir um viðurkenningu
valdsmanna. Við eigum okkur sorglega <a dæmi
þess að listamenn velji sér stöðu gagnrýnandans,
oftast taka þeir sér stöðu við hlið valdastéttanna.
f grein Jöns Viðars Jónssar um Borgarleikhúsið
má sjá sömu stöðuna og Hannesarnir báðar lýsa,
þar er stofhun sem berst fýrir lífi sínu en virðist
hafa misst sjónar á tilgangi sínum. Þetta er eins-
konar stofnun stofiiunarinnar vegna. Hún reynir
að skemmta almúganum með billegum trixum og
upphefja sjálfá sig þess á milli með „finni“ verkum.
Listin virðist hins vegar hafá fállið þarna einhvers
staðar á milli. Hjá Jóni Halu StefAnssyni má finna
sambærilega sýn. Hann saknar einhverrar kviku úr
Geírlaugur Magnússon:

bókmenntum fagmannanna síðusm ára-
tugina, sem hann finnur hins vegar í
lítilsmemum almúgabókmenntum ffá
fýrri helmingi aldarinnar. Þorvaldur
Þorsteinsson flakkaði á milli
stórsýninga í Evrópu í sumar, en __
finnst eitthvað vanta. Þessar
stórsýningar voru líkari blind-
götum en útgönguleiðum,
lokastef frekar en upphafs-
hljómur.
CAun Sicþórsson sl
um hvernig gömul og líf-
vana þjóðernishyggja hefúr
verið klædd upp, strokin og
snyrt, í von um að hægt sé '*
að koma henni í verð. Hug-
myndirnar endurnýjast því
ekki innan frá heldur skipta
einungis um búning. Matthías
Viðar Sæmundsson skrifár gegn
þeirri einsýni sem einkennt hefúr
hugmyndaheim okkar lengst af þessari
öld og ekki hvað síst hér uppi á íslandi. Henni
hefúr verið haldið frarn sem tæki til skilnings en
Matthías bendir á að í raun komi hún í veg fýrir
að við getum skynjað sjálf okkur og veröldina.
ÁRMANN Jakobsson sækir aftur til miðalda til skiln-
ings á samtíma sínum. Jónas Sen rifjar upp að ein-
hverju sinni var til nokkuð sem hét innblástur og
þótti jafn mikilvægur við alla skapandi hugsun og
útspekúleruð fiigmennska í dag.
Þorvaldur Cylfason bendir á að við höfúm
ekki gert það úr samfélagi okkar sem við eigum
kost á og kennir um óttafúllum og heimóttarleg-
um viðhorfúm stjómmálamanna og ráðamanna í
atvinnulífinu. Hann stillir lista- og menningarlífi
þjóðarinnar upp sem andstöðu þessa, þar hafi tek-
ist að innleiða ferska strauma að utan á meðan
aðrir hlutar samfélagsins hafi einkennst af stöðnun,
íhaldssemi og ótta gagnvart breytingum og þróun.
Þorvaldur segir að ef ekki væri fýrir þroska menn-
ingarlífsins hefðu fleiri kosið að hasla sér völl er-
lendis. Þegar þessar hugrenningar em lagðar sam-
an við stöðumynd þeirra sem skrifá um myndlist í
blaðinu er
útkoman andstyggileg, kraftur
lista- og menningarlífsins hefúr
.— ekki smitast út í aðra geira
samfélagsins heldur öfúgt.
Stöðnun stjórnmála og atvinnu-
lífs hefúr lagst yfir Iistalífið.
- Árni Óskarsson skrifar um hina
einstöku bók, Tómas Jónsson. Met-
— sölubók, sem í gagnrýni sinni brytj-
aði niður íslenskan hugmynda-
heim, samfélag og sjálfsmynd. Hún
' er einstök í íslenskri bókmennta-
sögu fýrir það hversu staða hennar
a er fúllkomlega gagnrýnin, hún
tekur sér ekki stöðu í einni fýlk-
ingu til að koma höggstað á þá næsm,
hún stendur ein og vefengir allt.
Það er því nóg af gagnrýni í Fjölni. En
ekkert af henni rífúr niður það sem ekki má fálla.
Samhliða gagnrýninni má lesa sig eftir öðrum
þræði í gegnum blaðið en í flestum greinunum má
heyra kröfú um ábyrgð og virkni. Og þessi krafá
beirúst inn á við, að samfélaginu, að okkur sjálfúm
— ekki að ríkisvaldinu eða öðrum illskilgreinan-
legum og sálarlausum fýrirbrigðum. Að baki þess-
ari kröfú liggur tilfinningin fýrir að samfélagshættir
okkar og hugmyndakerfi hafi rifið niður þetta
tvennt, ábyrgð og virkni.
Þannig er niðurrif gagnrýninnar. Hún leitast
við að rífá rúður, vefengja eða styggja það sem
hefúr rifið rúður það sem gagnrýnandanum þyldr
gott. Sá sem lifir sæll í þeim heimi sem gagnrýn-
andinn beirúr spjótum sínum að finnst hann því
vilja rífá niður allt sem hingað til hefúr þótt gott
og gilt.
Myndin hans Steingríms getur því hvort
tveggja verið gagnrýnandinn með augum þeirra
sem finnst þeir lifá í allra besta heimi allra heima.
Eins getur hún verið þessi sæli maður séður með
augum gagnrýnandans.
Gunnar Smári Egjlsson.
Salíbuna með
Þá eru þeir enn einu sinni teknir til við að drepa
hver annan austur í Afganistan. Það er víst hefð
hjá þeim líkt og að kveðast á hér á Fróni. En þeir
eru fastheldnari á hefðina austur þar því langt er
síðan ég hef nokkurn heyrt kveðast á. Það gerist
nú vart lengur nema á ritstjórn Nýfjölnis. En
sumir eru þar í Afganistan fastheldnari á hefðina
en aðrir, svonefúdir Talibanar þykjast sjá alla
heimsins illsku og smán samankomna í vestræn-
um áhrifúm, ekki síst í kvikmyndum og sjón-
varpi er spilli konum og æskulýð. Og vegna þess
að þeir láta ekki sitja við orðin tóm ausmr þar
enda aldrei heyrt um ferskeydu þá er lofár fer-
henduna sem byssusting, tóku þeir að bölva og
brjóta og illt með illu útreka í stað þess að kveð-
ast á eða skrifá langhunda í sinn Fjólni.
Einn langhundur fýrsta tölublaðs Nýfjölnis
fjallaði að minnsta kosti í orðu kveðnu um ljóð-
list, flokkast líklega undir það sem heitir á fjöl-
miðlafslensku: Umræða um stöðu ljóðsins. Undir
svo ábúðarmikilli fýrirsögn leyndist samkvæmt
fýrrgreindri fjölmiðlahefð heilmikið blaður, held-
ur ómerkileg fýndni auk dylgna, samsæriskenn-
inga og getsagna. Að sjálfsögðu einnig samkvæmt
ofangreindri hefð örlaði vart á frumlegri hugsun
heldur japlað upp á talíbönsku á illsku nútímans
þó að í þessu tilfelli birtist hún í líki japansks
fiðrildis, var helst á að skilja að tími væri til
kominn að gera barnagæluna
Fljúga hvítu fiðrildin
jyrir utan glugga.
Þama siglir einhver inn
ofurlítil dugga.
útlæga ef ekki kasta á bál, því hér laumast
japönsk fiðrildi og (líklega) frönsk dugga inn fýrir
helg vé ferskeytlunnar. Já, ferskeydan, hún skal sú
slæða sem fslensk ljóðagyðja hylur andlit sitt
með. Ef mig misminnir ekki stakk langhundshöf-
undur upp á því í „spaklegri umræðu“ að fer-
skeydusmíð yrði sá Kóranlestur sem íslenskum
skáldum skyldi settur til að komast á bekk Braga.
Blessaða ferskeyduna, barnagull og byssu-
sting, hina tæru lind íslenskrar ljóðahefðar, má
aldrei menga. Yrði líklega sett undir Umhverfis-
ráðuneytið ef það yrði einhverju sinni þess megn-
ugt að verjast mengun í stað þess að menga meir.
Það er kátbroslegt að sjá hvemig blað sem kemur
fram undir stoltu nafúi (og miklum bægslagangi)
fellur í fýrsta pytt klisjunnar, ekki má, allt heilagt.
Væri ef til tími kominn að rýna öríítið í þennan
helga dóm? Er íslenska ferskeydan sá snilldar-
skáldskapur sem lífsanda dregur meðan íslenskt
mál hljómar? Vissulega er mér ljóst að margt er
þar hnoðið, sett saman af lidu tilefúi og stundum
sködduðu brageyra.
Dæmi um slíkt má sjá í dagblöðum og lands-
málablöðum nær í hverri viku. Ég hef til dæmis
lesið nokkuð reglulega í meir en áratug fástan
vísnaþátt í landsmálablaði héraðs þar sem fer-
skeydan lifir enn með sann. Því miður get ég
ekki sagt að ein einasta vísa úr þeim rúmlega
fimm hundruð þáttum sé eftirminnileg, þó voru
flestar rétt kveðnar. Því víkur nefúilega þannig
við, HallcrImur Talíban, að skáldskapur er ekki
einungis form heldur og innihald. Rétt kveðin
vísa kann að vera (og er því miður oft) hinn
versti leir, þokukenndar „selvfolgeligheder".
talíbana
Sjaldnar er því að vísu að illa kveðin vísa feli í sér
skáldskaparmeistarann, get þó ekki stillt mig um
að nefna húsganginn gamla:
Geng ég hér um göngin dimm
rek ég mig í kvömina.
Ég er eins ogjólatré
éger í hreppsnefndinni.
Annars er Fjölnir undarlega geðklofið blað,
annars vegar hjáróma ákall um óskilgreindan nú-
tíma, hins vegar tah'banskt bænarákall til hefðar-
innar. Höfúndur þess síðar nefúda paróderar upp
á enska tungu eitt þeirra ljóða sem þjóðinni hefúr
lærst að tilbiðja gagnrýnislaust (og oftast án þess
að hafá lært það). í þeim núrímaanda leyfi ég
mér að láta fýlgja tvær versíorúr á þekktum fer-
skeydum (aðra kveður Hallgrímur vera eina bestu
vísu á íslensku). Þess skal getið að ekki eru „þýð-
ingar“ þessar orðréttar, ffernur en ljóðaþýðingar
yfirleitt og nokkurt skáldaleyfi tekið í lokahend-
ingu beggja tíl að færa að „nútímanum“.
A fourliner is in the Fronlands
first ofalla child's toy.
Later on in his little hands
a licence to kill and enjoy.
Alone I wander in a desert dreary
the dark after and ajbre.
Horse and a horseman so weary.
A home on the range no more.
Að lokum óska ég Fjölni góðra (en ekki of
langra lífdaga).
Geirlaugur Magnússon