Fjölnir - 30.10.1997, Page 14

Erla Sigurðardóttir:
Út af lóðinni minni!
„Mér sýnist kveikj-
an að greininni
vera pirringur yfir
því að útlendingur
skuli voga sér að
nota islenskan
efnivið frjálslega í
skáldskap. Greinar-
höfundur reynir að
heita hugmynda-
frœðilegum. og
bókmenntalegum
rókum til að sýna
firam á galla bók-
arinnar, en rókin
verða að stóryrðum
sem snúast við í
loftinu og hitta
greinarhöfund
sjálfan beint í
höfuðið. “
Fj
14
•• T *
olnir
timarit handa
íslendingum
haust '97
ósjálfráð viðbrögð eftir lestur greinar
Hallgríms Helgasonar um túristabókmenntir
Ég var svo stálheppin á dögunum að vera stödd á
landinu og gat því kynnt mér nýjan afleggjara
íslenskrar menningarumræðu, þ. e. 1. tölublað
Fjölnis. Þar rakst ég á grein eftir Hallcrím Helca-
son sem hann kallar „Túristabókmenntir1, en
tilefnið er sænsk skáldsaga í íslenskri þýðingu. Ég
kannaðist við bókina og hlakkaði því til að lesa
skrif þessa ágæta manns um Ljómann hans
Görans Tunströms. Ég var þó ekki komin langt
inn í textann þegar ég varð ringluð og vissi ekki
hvort maðurinn var að grínast eða hvort hann var
virkilega að meina þetta. Hann var greinilega að
meina þetta! Varla var fyrsti dálkurinn afstaðinn
þegar ég fór að hafa áhyggjur af því að Hallgrím-
ur færi að velta borðum og fleygja blómapottum
út um gluggann, slíkur var æsingurinn, slíkur var
ofsinn.
Það er alltaf gaman þegar skáldverk valda
truflunum í lífi lesanda. Þá er ekki hægt að úr-
skurða bókina dauða. En hvað var það sem olli
þessu uppnámi?
Mér sýnist kveikjan að greininni vera pirring-
ur yfir því að útlendingur skuli voga sér að nota
íslenskan efnivið frjálslega í skáldskap. Greinar-
höfundur reynir að beita hugmyndafræðilegum
og bókmenntalegum rökum dl að sýna fram á
galla bókarinnar, en rökin verða að stóryrðum
sem snúast við í loftinu og hitta greinarhöfúnd
sjálfan beint í höfúðið.
NiauHoegaur Miötniaelq o-lcór
f inngangi greinarinnar kemur skýrt ffam að
Hallgrími þykir útlenska skáldið hafa framið
helgispjöll. Það skortir greinilega tilhlýðilega auð-
mýkt gagnvart landi okkar og þjóð. Auðmýkt
sem erlendu íslenskunemarnir í Tómasi Jónssyni
metsölubók sýna með því að kjósa helst að heyra
eitthvað gamalt íslenskt, t. d. annar þeirra, Svíinn
Urban, sem vildi láta kalla sig Þorgeir Skorgeirar-
son. „Það er engin nútímamenning á íslandi,"
leggur Guðbercur þeim í munn, en viðbrögðin
láta ekki standa á sér hjá særðum og niðuriægð-
um mótmæla o-kór innfæddra.
Sænskur rithöfúndur tekur sér bessaleyfi að
sviðsetja hluta skáldsögu sinnar á Islandi. Það
finnst Hallgrími hann ekki hafa forsendur til og
bætir við að skáldið „hirði íslenskar kjaftasögur til
brúks“ i verk sitt. Þetta ætti nú ekki að þykja nýtt
í skáldskap, og kannski allra síst í íslenskum sam-
tímabókmenntum, en látum það liggja. Þá þykir
honum skáldið nota klisjur þegar hann talar um
drykkfeilda presta og viljugar konur. Ég get ekki
betur séð en að hér sé kominn hinn besti efnivið-
ur í skáldsögu. Hefði kannski verið sanngjarnara
að tala um viljuga presta og drykkfelldar konur?
Hallgrímur „is not amused“ og kemst að því að
útkoman verði fjölþjóðlegt grautarkrull. Það truf-
lar hann greinilega að landamæri séu virt að vett-
ugi í skáldskap. Ég hélt að Fjölnismenn aðsteðj-
andi aldamóta væru löngu búnir að kasta menn-
ingariegum innflutnings- og útflumingshöftum
affur fyrir sig. Ekki grunaði mig að sigldir menn
tryðu á einangrunar- og hreinræktunarstefnu í
listsköpun.
Enn hækkar blóðþrýstingur greinarhöfúndar
þegar hann hnýtur um ástarsögu í miðri skáld-
sögunni. Nærri yfirliði af geðshræringu stynur
hann (svona rétt mátulega elegant) „Barbara
Cartland hvað?“ Hér verð ég að stíga fram til
varnar kynsystur minni — Barbara Cardand er
blásaklaus í þetta skiptið, hún ber enga ábyrgð á
því að varla eru til þær skáidsögur sem fela ekki í
sér einhvurs konar ástarsögu. Ástin í sjálffi sér er
engin lágkúra þótt strákarnir hafi baulað „bingó“
þegar kvikmyndahetjurnar kysstust í þrjúbíó í
gamla daga.
... út ffró hinum punghöa hól...
En það er ekki bara ástin, heldur líka náttúra
mannanna sem á ekki heima í góðum skáldskap,
ef trúa má orðum Hallgríms. Hann firrist yfir því
að údendingurinn lýsir íslenskum konum sem
viljugum. Hann segir að engin kona fái fleiri en
þrjár setningar og allar hoppi þær upp í rúm með
karlpersónum að þeim loknum. Ég þakka pent
fyrir riddaraskap landa míns, en — sama og
þegið — því eins og Danir segja þá þarf tvo til að
dansa tangó. Konurnar hoppa ekki einar upp í
rúm og mætti því segja að jafnhart sé vegið að
skírlífi íslenskra karla. „Allar konur bókarinnar
eru skrifaðar út ffá hinum pungháa hól karl-
rembunnar", heldur hann áffam en eitthvað
þvælist myndmálið fyrir honum. Ég á í erfiðleik-
um með að sjá fyrir mér hæð punga, hef liins
vegar heyrt orðið pungsig.
„léttbumbadur matmaður"
En þetta er smáatriði sem ekki er að þvælast fyrir
Hallgrími þar sem hann bítur urrandi í skjöldinn
í hvert skiffi sem údendingur leyfir sér að nálgast
íslenskar konur með orðum. Urrið verður að
glefsi þegar hann kallar vesalings Tunström
„gamlan kvenmannslausan karlpung með svaka-
lega gráan fiðring" og smtm síðar „léttbumbaðan
og að líkindum borðljúfan matmann“. Þarna
vaknar grunur um að greinarhöfúndur hafi
megnustu óbeit á matreiðslu í innbundnu skáld-
verki. Sjálf hef ég sjaldan lesið eins fallega og
erótíska lýsingu, eins og þegar Tunström lætur
Pétur undirbúa fyrstu máltíðina handa Juliette.
„Og swo er hér stolíð"________________
Nautnirnar eru afgreiddar í bili, því nú er að
komið að því atriði að sögupersónan Halldór,
faðir Péturs, er látinn feðast 17. júní 1944 og
verður Hallgrími þá að orði: „Og svo er hér
stolið.“ Og þýfið rekur hann til Miðnœturbama
Salmans Rushdies. Ég hélt ekki að þetta hétí að
stela, ég hélt að þetta héti tilvitnun og þætti
jafnvel fint. Tiltölulega ferskt dæmi um slíka
„tilvitnun" er liðið lík stjórnanda Karlakórsins
Heklu í samnefndri kvikmynd sem leiðir hugann
ósjálfrátt að freðnu líki sem ekið er um Bandarík-
in í fyrstu kvikmynd KaurismAkis um Leningrad
Cowboys. Undirritaðri fannst þessi afmælisívitnun
Tunströms ekki bara snotur, heldur minnti hún á
þá staðreynd að sjálfstæði Indlands er á svipuðum
aldri og sjálfstæði íslands.
Fretla________________________________
Penni Tunströms líður áffam af ötyggi og rósemi.
Á skrifándi stundu hefúr skáldinu líklega ekki
órað fyrir þeim ósköpum sem hann átti eftir að
koma af stað í sálarlífi Hallgríms. Tunström leik-
ur sér að hrynjandi íslenskrar tungu. Hann býr
t. d. til eldfjall sem hann kallar Fredu! Þá gat ég
ekki haldið affur af skólastelpuflissinu. Fannst
Fretla meistaralega vel til fúndin og ágætis til-
breyting við „mngur knífúr“, en það er jafnan
viðkvæði Svía þegar þeir rekast á Islending.
Og fótt er hwimleiðara?_______________
Sögusviðið ferist til Parísar og enn þvælist Tun-
ström inn á yfirráðasvæði Hallgríms. Hallgrímur
segir að Tunström „þekki borgina ágædega og ...
það sem verst er — getur ekki hamið þá löngun
að sýna okkur þá kunnátm á prenti. Fátt er
hvimleiðara í skáldsögum." Hér virðist Hallgrím-
ur vera kominn í þversögn við sjálfan sig, áður
kvartaði hann undan því að skáldið hefði engar
forsendur til að skrifa um fsland, en nú þegar
hann er farinn að þekkja til staðhátta er fatt
hvimleiðara í skáldsögum.
Timar kincilcðwmaa liairm_______________
Hvernig á Tunström á að takast að gera Hall-
grími Helgasyni til geðs? Tunström er ekki bara
af rangri kynslóð, fyndnu kynslóðinni (ég hélt
reyndar að kynslóð okkar Hallgríms væri fyndna
kynslóðin, hann innifalinn) heldur er hann líka
víðreistur. Hér verð ég að hryggja landa minn
með því að tímar landkönnuða er löngu liðnir.
Það sem er nýtt í okkar augum er ekki endilega
nýtt undir sólinni. Við verðum að bíta í það súra
epli að kynslóðir manna hafa drepið fetí á
erlenda grund á undan okkur. Bókin er „ljóm-
andi misheppnuð" skrifar Hallgrímur og bætir
svo við í föðurlegum tón að svona skáldskapur
eigi ekki lengur við í flóknum heimi. Það er gott
að vera bent á það. Lestur bókarinnar var mér
hins vegar dýrmæt afþreying í skarkala þessa
flókna heims. Ég er kannski svona svag fyrir
léttbumbuðum karlpungum en þeir þreyta mig
ekki eins mikið og miðaldra reiðir menn sem
leyfa sér að halda því ffam í ffamsöguhætti að
suðurameríska töffaraunsæið hafi ekki bætt neinu
við sig nema kílóum.
„Kynslóðin er bara
elricert fynclin. bwi miður."___________
Eftirferandi grein velti ég fyrir mér: „Það er löngu
kominn tími til að hún sé púuð út af sviðinu.
Kynslóðin er bara ekkert fyndin. Því miður." Ég
veit ekki hvurs konar manifest þetta á að vera en
þakka í hljóði mínum sæla fyrir að sá sem þessi
orð skrifar simr ekki við stjórnvölinn. Auk þess
að egna til skrílsláta, kynda þessi orð undir for-
dóma, sem ég er að reyna að vinna bug á, um
það að íslenskar bókmenntir eigi að vera fyndnar.
Fullar af digurbarkalegum brandarakörlum sem
baða sig í hlátursöidum, en yrðu kjaftstopp ef
fólkið hætti að hlæja og færi að hlusta.
Mig grunar að sveitungar mínir, Fjölnis-
menn, myndu hrista höfúðið dapurlega ef þeir
uppgötvuðu að ris íslenskrar menningarumræðu
nútímans væri ekki nema sirkabát punghátt. Að
andans menn séu svo sjálfhverfir að þeir haldi að
bókin Ljómi sé hugsuð sem heimildarrit um
ísland og að þeim finnist að hún eigi að vera það.
Þegar þeir standa svo frammi fyrir ffjálsu skáld-
verki missa þeir gjörsamlega stjórn á hugsun sinni
og láta undan þrýstingi innri fordóma og þröng-
sýni.
Hreínraelttuð isKmtlsrómaiitilc
Vilji þessir menn hreinræktaða Íslandsrómantík
má benda á nýlega danska skáldsögu sem gerist á
íslandi. Þar er önnur aðalpersónan íslensk kona,
engin önnur en Halla Fjalla-Eyvindar, affur geng-
in í öræfúm landsins. Þarna er Grettissaga endur-
sögð á tveimur blaðsíðum og hin kvenhetjan
(danska kennslukonan) er látin sötra heitt kakó á
Mokka með óforskammanlega vel vöxnum sagn-
ffæðingi, Jóni Gíslasyni, afkomanda Fjalla-Ey-
vindar. Þar hafe íslenskir sérfræðingar farið yfir
handrit og séð tíl þess að rétt sé ferið með alla
staðhættí. Bókin er fín afþreying en býður engan
veginn upp á nýjar upplifenir, eins og Ljóminn
gerir á hverri blaðsíðu. Það gætí þó glatt þann
sem ber hag skírlffra íslenskra kvenna fyrir brjósti
að önnur kvenhetja bókarinnar, þ. e. fyrrnefnd
Halla, hefúr ekki hoppað upp í ból hjá karlper-
sónu öldum saman.
Svona í lokin get ég aðeins ráðlagt háttvirtum
greinarhöfúndi að taka símann úr sambandi,
slökkva á öllum hljóðnemum, fá sér nokkra bolla
af róandi jurtatei og lesa bókina hans Görans
Tunströms upp á nýtt. Slaka á öllum vöðvum og
rugga sér fordómalaust á öldum skáldskaparins.
En þá myndi kannski allt hrynja.
Með virðingu og vinsemd.
Erla Sigurðardóttir, Kaupmannahöfn.