Fjölnir - 30.10.1997, Blaðsíða 59

Myndir Jón Óskar
Fram undir síðustu öld einkenndu fátækt og fásinni líf fslendinga, einkum vegna
sambandsleysis við útlönd. Á þessari öld hefur þjóðlíflð tekið stakkaskiptum.
ÞORVALDUR Cylfason segir að þróunin hafi þó orðið mishröð;
" r
hröðust í menningarlífinu en hægari
í stjórnmálum og viðskiptum.

Fram undir aldamótin síðusm var ísland ennþá
eitt ferlegasta fatæktarbæli, sem sögur fóm af um
alla Evrópu. Yfirgnæfandi hluti þjóðarinnar bjó í
þess konar torfbæjum, sem údendingar kalla
moldarkofa, og hafði hvorki rafmagn né renn-
andi vam. Forfeður okkar lifðu langflestir svip-
uðu lífi og forfeður þeirra höfðu gert öldum
saman og höfðu lítt samband við umheiminn, af
því að skipakomur voru svo skelfilega stopular.
Fiskimiðin vom þá að sönnu jafnauðug og nú,
enda sóttu erlend skip þangað í stómm stíl, en
bændaveldið kaus heldur að binda vinnuaflið við
óarðgæfan landbúnað, svo að sjósókn var öldum
saman ekki annað en lítils háttar aukabúgrein
bænda. Þetta byrjaði ekki að breytast að ráði fyrr
en við hófúm frjálsa verzlun við údönd, eins og
Þráinn Eggertsson prófessor hefur lýst í ágætri
ritgerð í erlendu tímariti. Fátæktin og fasinnið
setm mark sitt á allt líf í landinu. Tónlist heyrðist
næsmm aldrei. Dómkirkjan í Reykjavík eignaðist
ekki orgel fyrr en 1840, og þar heyrðust hvorki
einsöngur né blandaður kórsöngur fyrr en 1880,
við jarðarför Jóns Sigurðssonar forseta og Ingi-
bjargar konu hans, og þá ekki heldur annars
staðar á almannafæri. Óþrifnaður, ómynd og
drykkjuskapur lágu eins og mara á þjóðinni.
Stjórnmálaumræðan var að sama skapi illskeytt,
innantómt og tilgangslaust þref, ef ffá er talið
framlag örfárra manna, sem fylgdust með í út-
löndum og skrifuðu við og við skynsamlegar
greinar í blöðin, og voru sumir þeirra þó orðljótir
á við ýmsa hinna. Ffér höfðu næstum engar efna-
legar framfarir átt sér stað síðan á þjóðveldisöld,
engar borgir myndazt, engin ný menning náð að
festa rætur, nema vond danska hafði nokkm fyrr
næsmm náð að útrýma íslenzku í Reykjavík.
Næstum allt var eins og það hafði verið öld fram
af öld. Þjóðlífið var lamað.
Ein stóð þó upp úr: bókmenntirnar. Við
áttum ágæt skáld á öllum tímum þrátt fyrir eymd
og örbirgð, t. d. HallgrIm Pétursson og Jónas
HallgrImsson. Nöfh þeirra er að finna enn þann
dag í dag í erlendum uppsláttarritum um skáld-
skap og alfræði, t. d. í Encyclopœdia Brittannica.
Þessir menn stóðu á öxlum fornaldarskáldanna,
eins og Ecils SkallagrImssonar. Höfúðskáld okkar
á öldinni, sem er að líða, Einar Benediktsson og
Halldór Laxness, standa með líku lagi á öxlum
hinna eldri manna. Allir fimm eiga það sam-
merkt, að þeir vom langvismm í útlöndum, þar
sem þeir drukku í sig erlenda strauma og veittu
þeim hingað heim. Einar Benediktsson fór jafú-
vel til Afríku að sækja sér yrkisefni. Á hinn bóg-
inn eignuðumst við enga málara, sem orð er
hafandi á, fyrr en á þessari öld, engin tónskáld
(nema Sveinbjörn Sveinbjörnsson, sem bjó erlend-
is alla sína fúllorðinstíð) og enga afreksmenn í
vísindum, enda þótt myndlist, tónlist og vísindi
blómstmðu úri í Evrópu um daga séra Hallgríms
og Jónasar. Sambandsleysið við umheiminn olli
imbra
mesm um þessa slagsíðu. Fátæktin var ekki helzta
fyrirstaðan, enda eignuðust aðrar þjóðir affeks-
menn í listum og vísindum þrátt fyrir efnaleysi.
Nei, fyrirstaðan var fyrst og fremst einangrun.
Sambandsleysið við umheiminn heffi fram-
sókn þjóðarinnar öldum saman í öllum greinum
nema bókmennmm, þar sem við höfðum þegar
náð góðum árangri í fornöld, þegar efnahagur
íslands var í mestum blóma og viðskiptin við
útlönd voru mest, eins og Jón forseti lagði mikla
áherzlu á í barátm sinni fyrir frjálsum viðskipt-
um. Á öðrum sviðum gerðist hins vegar lítið sem
ekkert fýrr en á þessari öld.
Tökum tónlistina fyrst. Þar hefúr verið lyff
grettistaki. Við búum nú við gróskumeira tónlist-
arlíf en flest önnur samfélög svipaðrar stærðar úti
í heimi. I hittiðfyrra (1995) vom haldnir um
1400 opinberir tónleikar á íslandi, þar af rösklega
800 á höfúðborgarsvæðinu, eða næstum fernir
tónleikar um landið á hverjum degi að jafnaði
allan ársins hring. Við eigum söngvara, sem
syngja í ýmsum helztu óperuhúsum heims, og
hljóðfæraleikara, sem em gjaldgengir hvar sem er.
Við eigum tónskáld, sem hafa ekki aðeins sungið
sig inn í hjörm þjóðarinnar, heldur em verk
þeirra sum einnig flutt í útlöndum við ágætar
undirtektir. Og við eigum óperu og sinfóníu-
hljómsveit á heimsmælikvarða. Tónlistarfólkið
stendur á öxlum brautryðjendanna, JóNS Leifs og
PAls Isólfssonar, sem höfðu báðir haslað sér völl í
útlöndum, annar sem tónskáld, hinn sem organ-
isti, og kostuðu síðan kapps um að veita nýjum
hugmyndum hingað heim í fásinnið, hvor á sinn
hátt. Einkum var Páll ísólfsson áhrifamikill um
sína daga. Og nú selst tónlist Jóns Leifs eins og
heitar lummur úti í heimi. Einn diskurinn hans
var tilnefndur „diskur mánaðarins“ í einu helzta
tónlistartímariti Þýzkalands fyrr á þessu ári. Svíar
hafa átt mikinn þátt í að koma Jóni Leifs á fram-
færi. Sænska útgáfúfyrirtækið BIS hefúr t. a. m.
gefið út fjóra diska með verkum Jóns og stefnir á
enn fleiri.
Dagbækur Jón Leife frá heimsstyrjaldarárun-
um fyrri, þegar hann var við nám í Menntaskól-
anum í Reykjavík, vitna um mikinn þroska og
viljastyrk. Hann lýsir þar á einum stað þeim
feiknarlegu áhrifum, sem kynni hans af 9. sin-
fóníu Beethovens höfðu á hann. Þá átti enn effir
að líða meira en hálf öld, þar til hún heyrðist
fýrst í íslenzkum hljómleikasal. Jón Leifs kynntist
9. sinfóníunni af nómalestri. Og hann var kom-
inn út í heim 17 ára að aldri, sonur sönglausrar
þjóðar, staðráðinn í að verða tónskáld, og hann
kom ekki aftur heim til að vera fyrr en á fúllorð-
insaldri.
Góður árangur eftirkomendanna í tónlistar-
heiminum stafar ekki sízt af því, að þeir hafá fylgt
fordæmi brautryðjendanna, aflað sér reynslu er-
lendis og starfað þar áfram öðrum þræði til að
tryggja alþjóðlega samkeppnishæfni sína. Sin-
fóníuhljómsveit íslands hefúr yfirleitt haft erlenda
hljómsveitarstjóra, og vænn hluti sveitarinnar er
skipaður útlendum hljóðfæraleikumm. íslenska
óperan hefúr aldrei sett svo upp sýningu, að þar
hafi útlendingar ekki komið að verki sem hljóm-
sveitarstjórar, leikstjórar, söngvarar, búningahönn-
uðir eða eitthvað annað auk margra útlendinga í
hljómsveitargryfjunni. Óperan er einkafyrirtæki
og hefúr haft mestan hluta tekna sinna af miða-
sölu eins og önnur einkaleikhús, þótt hún njóti
einnig lítils háttar ríkisstyrks. Æfingar í Óperunni
fara yfirieitt fram á erlendum málum. Svipað
vinnulag tíðkast einnig meðal margra dægunón-
listarmanna, enda hafa sumir þeirra náð ágætum
árangri heima og erlendis. Þannig á þetta að vera.
Tónlistarlífið naut einnig um miðbik aldarinnar
stuðnings framsýnna stjórnmálamanna við stofn-
un sinfóníuhljómsveitarinnar og tónlistarskóla
um allt land. Það var á hinn bóginn dánargjöf
Sicurliða Kristjánssonar kaupmanns og Helcu
konu hans, sem gerði íslensku ópemna að vem-
leika.
Og tökum hin leikhúsin. Leikhúslíf á íslandi
er með afbrigðum blómlegt. Þar búum við enn
að áhrifúm frumkvöðlanna, t. d. leikskáldanna
Indriða Einarssonar, Jóhanns Sigurjónssonar og.
Guðmundar Kamban, sem höfðu allir búið erlendis.
Margir helzm leikarar Þjóðleikhússins og annarra
leikhúsa landsins hafa verið í erlendum leiklistar-
skólum, í London og annars staðar, og sumir
hafa leikið á erlendum fjölum og filmum. For-
dæmi frumkvöðlanna hefúr fyllt yngri kynslóðina
metnaði, svo að leikarastéttin í heild stendur góð-
um leikurum grannþjóðanna fyllilega á sporði.
íslenzkt leikhús er einfáldlega fýrsta flokks,
hvernig sem á er litið. Svipaða sögu er að segja
um íslenzka kvikmyndagerð síðusm ár. Hún
hefúr að miklu leyti verið borin uppi af ungu og
vel mennmðu fólki, sem hefúr stofnað til árang-
ursríks samstarfs við erlenda kvikmyndamenn og
búið með þeim til myndir, sem sumar hafa vakið
verðskuldaða athygli úti í heimi.
Og myndlistin? Þjóðmálarinn, Júhannes
Kjarval, kom hingað heim að loknu námi í >■
yyAn þessarar menn-
ingaruppsveiflu,
sem ég heflýst, vœri
Island trúlega enn-
þá hálfgerð eyði-
mörk, ogþeir, sem
mestar töggur eru t,
vteru famir eða
myndu flytja burt
viðfyrstu hentug-
leika. Menning-
arbyltingin á
þessari öld á að
minni hyggju mest-
an þátt íþví, að
ungt fólk, sem á
annarra kosta völ,
vill áfram eiga
heima á íslandi. “
Fjölnir
haust '97 59