Fjölnir - 30.10.1997, Síða 68

Fjölnir - 30.10.1997, Síða 68
Gunnar Smári Egilsson Sovét-ísland „Þegar Libby 's og Hunt 's-tómat- sósumar komu til Islands lyppaðist Vals-tómatsósan niður. Hún hajði setið ein að bragð- laukum íslendinga áratugum saman varin afglórulaus- um innflutnings- tollum og sjálfl- ajgreiðslu í bönkum og lánastojhunum. Þetta Ijúfa lif hennar hajði gert hana vœrukœra, lata, bragðdaufa og disæta. Saga henn- ar er saga gerspill- ingar. Hún lijði utan og ofan við allan raunveru- leika. Eina sam- keppnin sem hún hajði voru tómatar sem rœktaðir voru i jyrirburakóssum i Hveragerði og voru jvo dýrir að þegar þeir voru settir á markað rauk verð- bólgan upp. Og það hajði enginn ejhi á að kaupa þá. Þegar þeim var ekið á haugana hekkaði verðbólgan aftur. “ ekki að lifa við þessi lifandi skelfingar leiðindi. Það átti skilið að láta sér líða vel eins og annað fólk. Honecker og Austur-þýska alþýðulýð- veldið var ekki þess virði að neita sér um al- mennilegt líf. Og það var ísland ekki heldur. Þær þjóðir Austur-Evrópu sem virðast æda að jafna sig best á stóra stökkinu inn í vestrænan neysluheim eru þær sem eiga sér einhverja sögu um andstöðu gegn sovétinu; Pólverjar, Tékkar, Ungverjar. Hinar þjóðirnar hafá sumar hverjar tapað sér algjörlega eða ala enn með sér draum um að snúa aftur til öryggis og óumbreytanleika sovétsins. íslendingar eru í seinni hópnum; þeir eiga sér enga heildstæða andófssögu. Ædi staða þeirra nú sé ekki einhvers staðar á milli algjörrar geggjunar albönsku þjóðarinnar (sem tapaði ölfum sparnaði í sfnu Avöxtunarmáli) og undirliggjandi framsóknarmennsku Búlgara? 1. egar múrinn féU komst Trabantinn í tísku. Vesturlandabúar höfðu aldrei séð fyndnari bU. Þeir hlógu og keyptu sér Trabant. Þeir hlógu þegar þeir æduðu að kveikja á miðstöðinni en fúndu enga. Þeir hlógu þegar þeir settu rúðu- þurrkurnar í gang og sáu þær rembast eins og parkisons-veikur fylliraftur. Og hvílík hljóð. Eða þegar bensíngjöfin var stigin í botn og Trabant- inn þandist upp í 40 en lét eins og hann væri að rjúfa hljóðmúrinn. Hvílíkt grín, hvílíkt grín. fslendingar hlógu líka. Þeir sátu í aftursætinu og gerðu sér upp hlátur. Á íslandi hafði Trabant aldrei þótt fyndinn bíll. Þar gengu Trabant-eig- endur meira að segja í félag og kölluðu það Skyn- semin rœður— nafn sem er næstum því fallega sósíal-realískt. En íslendingurinn í aftursætinu þagði yfir þessu. Hann þagði líka yfir að íslend- ingar höfðu ekið Lödum, Moskvitsum, Wart- búrgerum og Skódum. Þetta þóttu allt góðir og gegnir bílar á íslandi. Það var svo stutt á milli sovétsins og Thatcherismans á íslandi að eitt helsta pappírstígrisdýr uppaáranna — Svavar Ecilsson — hafði komist í álnir með sölu á Skóda. Og Vesturlandabúarnir sem fóru austur fyrir fallið járntjald að kaupa skrítnar vörur í undar- legum umbúðum hefðu allt eins getað komið til íslands 1979 og fengið sér Vals-tómatsósu, Ríó- kaffi, Rafha-eldavél, fva-þvottaduft, SS-sinnep, Hagkaups-slopp, Víðis-húsgögn, eða Álafoss- nælonteppi — sovétið hefúr alls staðar sama stíl. Ef íslendingar halda að þessar vörur beri með sér álappaleg þjóðareinkenni ættu þeir að fára til nýfrjálsu ríkjanna í austri og skoða í búðarglugg- ana. Þar er hann lifandi kominn, framsóknarsvip- urinn. Kaupfélögin voru ekki séríslenskt fyrir- brigði; þau voru einkenni á stöðnuðum og mið- stýrðum verslunarháttum þar sem framleiðend- um og kaupmönnum var hjartanlega sama hvað fólk vildi — og þar sem fólk hefúr búið við það svo lengi að það er ekki hlustað á það, að það veit ekki lengur hvað það vill. Þegar fslendingum stóð til boða að kaupa frekar údenskt en íslenskt þá gerðu þeir það. Gevalia sópaði Ríó og Braga af markaðinum. Eftir nokkur ár birrnst þeir félagar síðan aftur undir dulnefnunum Diletto og Rúbín og lém 68 lolnir timarit handa islendingum hnust '97 eins og þeir væm nýstokknir í land af einhverju dátaskipinu. En lét einhver blekkjast? Sjálfúr skal ég aldrei kaupa íslenskt kaffi. Ég veit það er fallegt að fyrirgefa en ég mun aldrei fyrirgefa þeim Ríó og Braga fyrir að hafa neytt viður- styggilegt tjörukaffi upp á þjóðina í hálfa öld í skjóli einokunar. Þegar ég geng fram hjá þeim í nýju pökkunum sínum úti í búð Iangar mig að skyrpa á þá. 1985 — sex ámm eftir að einokun íslands var aflétt — var verslunardeild Sambandsins rek- in með 1.400 milljón króna tapi. Það gera um 160 þúsund krónur á klukkusmnd allan sólar- hringinn allan ársins hring. Svo mikið ógeð höfðu íslendingar á vörum sovétsins þegar þeir gám valið hvað þeir borðuðu, með hverju þeir þrifú sig, hverskyns búsáhöld þeir nomðu og hvernig þeir vom skóaðir. Þó var verslunardeildin aðeins heildsala. Höfnun fólks á íslenskum iðnaði var álíka mikil. Iðnfyrirtæki sem vom orðin rót- gróin við fyrirgreiðslukerfið koðnuðu niður hvert af öðm. Nú reyna leifarnar af íslenskum iðnaði að halda sér á lífi með þjóðernisrembingi sem yrði bannaður í Þýskalandi eða öðrum löndum sem hafá brennt sig á þjóðernishyggju sem byggir á neikvæðum forsendum. Menn veigra sér jafnvel ekki við að nota ljóshærð börn að leik úti í guðs- grænni náttúm eins og framtíð íslenska kyn- stofnsins velti á að við svíkjumst ekki undan merkjum í kjörbúðinni. Ég vil ekki halda því fram að allt íslenskt sé vont. Síður en svo. Ég get hugsað mér að smakka E. Finnson tómatsósu, nota Papco klósettpappír eða kryddið frá Pottagöldrum. Þetta em allt sak- laus fyrirtæki í heiðarlegri samkeppni. En þótt allar þær efnaverksmiðjur, niðursuðufabrikkur, mjólkursamsölur, sælgætisgerðir, osta- og smjör- sölur sem píndu þjóðina áratugum saman fæm á hausinn á morgun myndi ég ekki gráta. Mér yrði svipað innanbrjósts og Rússanum sem las það í blaðinu sínu í morgun að enn yrði dráttur á að fyrrverandi starfsmenn KGB fengju greidd eftir- launin sín. Hvílík sorg, hvílík sorg. I~Iann Jiang Zemin hélt ræðu á 15. flokksþingi Kínverska kommúnistaflokksins 12. september síðastliðinn og sagði tímabært að selja megnið af 370 þúsund ríkisfyrirtækjum sem flokkurinn hafði rekið með skömm undanfárna hálfá öld. En Jiang sagði að þótt efnahagslíf landsins yrði einkavætt þá myndi það ekki hafá áhrif á sósíal- ískt eðli kínverska samfélagsins. O, hvað við skiljum Jiang. Finnur okkar Ingölfsson hafði einmitt tveimur dögum fyrr breytt Landsbankanum, Búnaðarbankanum, Iðn- lánasjóði, Fiskveiðasjóði og fleiri og fleiri fjár- málafyrirtækjum ríkisins í hlutafélög og skipað flokksgæðinga allra stjórnmálaflokkanna í stjórnir félaganna. Stjórnirnar réðu síðan aðra gæðinga til að reka þessi nýgömlu fyrirtæki. Við vimm að þótt efnahagslíf landsins taki á sig frjálslyndari svip þá hefúr það engin áhrif á sovéskt eðli íslensks samfélags. Og þótt lífsmáti alls þorra fólks hafi um- breyst síðan 1979 þá breytir það engu um gmnn- eðli samfélagsins. Við hættum að borða Vals- tómatsósu og skiptum yfir í Hunt's. Við hættum að sjóða fiskinn okkar í þrjú korter og fómm að grilla hann. Við vinnum minna en stundum meiri líkamsrækt. Við eigum fásrri kindur en fleiri hesta. Við misstum ofúrtrúna á dugnað en öðluðumst ofúrtrú á menntun. Við hættum að senda börnin okkar í sveit en skráðum þau á nám- skeið. Við hættum að hreinsa mótatimbur á kvöldin en horfúm meira á sjónvarp. Við gáfúmst upp á birkinu og plönmðum trjám ffá Alaska. Við skynjum okkur ekki lengur sem fátæk og þreytt heldur áreitt, einelt og útundan í launaskriðinu. En þótt neysla okkar og sjálfsskilningur hafi breyst þá er samfélagið það sama. Við lifúm enn í samfélagi sem einkennist af flokkaræði — ekki flokksræði eins og í Kína Jiangs Zemins, heldur flokkaræði. Eini munurinn er fleirtalan. Kínverjar þurfa bara að glíma við einn flokk en við sitjum uppi með marga. J_/ýðræði er eins og allir vita óffamkvæmanleg hugmynd. Ef við settum öll álitamál í allsherjar- atkvæðagreiðslu er ekki aðeins víst að samfélagið myndi drukkna í pappír — álitsgerðum og at- kvæðaseðlum — heldur myndi fólk ekki öðlast meira vald yfir eigin lífi eða þróun samfélagsins. Það yrði hætt við að meirihlutinn kúgaði minni- hlutann; að hann þröngvaði honum til að breyta gegn sannfteringu sinni og vilja. Og það sem er enn sorglegra; líklega myndi meirihluti manna lenda í minnihluta í atkvæðagreiðslum um meiri- hluta álitamálanna. Þetta hljómar öfúgsnúið en er samt satt. Það er búið að sanna þetta með stærðffæðilegum rökum og veita Nóbelsverðlaun- in fyrir uppgötvunina. Þetta er semsagt afgreitt mál. Það eykur ekki lýðræði samfélagsins að láta alla menn greiða atkvæði um öll mál. Og þrátt fyrir allt lof þessarar aldar á lýðræðið hefúr engum dottið í hug að reyna að koma því á með þessum hætti. Algengasta fyrirkomulagið á ffamkvæmd lýðræðis er fúlltrúalýðræði. Það er búið til í þeirri trú að fúlltrúar fólksins geti vegið og metið hagsmuni meiri- og minnihluta og leitað jafnvægis þarna á milli sem tryggja muni sátt sem flestra. Hugmyndin er sjálfsagt sótt í einskonar öldungaráð. Öldungar eru bæði lífsreyndari en aðrir og eru auk þess á leiðinni út úr samfélaginu og því ekki jafn tengdir hagsmun- um innan þess og aðrir þegnar. Þeir eru með annan fótinn í eilífðinni og eiga því að geta öðr- um fremur tekið réttlátar ákvarðanir. En fúlltrúa- lýðræði eins og við þekkjum byggir ekki á þess- um grunni. Fulltrúar okkar eru fúlltrúar hags- munahópa en ekki skynsemi eða samvisku. Full- trúalýðræðið hefúr því orðið smækkuð mynd af því hanaati sem samfélagið væri ef þar yrði reynt að beita beinu lýðræði. En þetta er ekki svona slæmt. Þetta er verra. Til að vinna málum sínum brautargengi hafá fúlltrúarnir skipað sér í flokka. Þeir selja atkvæði sín í einu máli fyrir atkvæði annarra í sínum hjartans málum. Og effir því sem þessi kaupskap- ur hefúr þróast hafa flokkarnir orðið fastmótaðri og á endunum orðið raunverulegir farvegir valds- ins. Þeir hafa vaxið fúlltrúunum yfir höfúð. í stað þess að sveigja flokkadrætti að hagsmunum fúll- trúanna hafa fúlltrúarnir þurft að laga sjálfá sig að flokkunum. Við þekkjum ótalmörg dæmi þessa, svo mörg að við erum fyrir löngu hætt að kippa okkur upp við þau. Við höfúm séð ágætis fólk freista þess að setja svip sinn á stjórn landsins en neyðast síðan til þess að kyngja samvisku sinni, skynsemi og réttlætistilfinningu að kröfú flokksins. Eins ógeð- fellt og þetta er, þá hefúr þetta ekki orðið til þess að við misstum trúna á flokkaræðið heldur þvert á móti. í öllum tilfellum samsömum við okkur við þann sterka — flokkinn — og gleðjumst innra með okkur yfir örlögum gorgeiranna sem töldu sig geta vegið að valdinu. Þetta er ein helsta skemmtan okkar í dag, að fylgjast með einstakl- ingum fórna sjálfúm sér með þessum hætti. Þetta flokkaræði væri sjálftagt þolandi ef flokkar mynduðust hér og þar í samfélaginu og hinir ýmsu flokkar og flokkadrættir mundu vega hver upp á móti öðrum. En við íslendingar eig- um ekki því láni að fagna. Hjá okkur stjórna sömu flokkarnir löggjafarvaldinu, dómsvaldinu og ffamkvæmdavaldinu. Þeir stjórna einnig menntakerfinu, efnahagslífinu, menningunni, heilbrigðiskerfinu, verkalýðshreyfingunni, fjöl- miðlum — hverjum einasta þætti samfélagsins. Að vísu var þetta verra hér áður. Fyrir fáein- um áratugum gat enginn orðið leigubílstjóri á Vellinum án þess að ganga í stjórnmálaflokk. Mamma gat ekki fengið úthlutað verkamanna- bústað í Breiðholti án þess að ganga á milli
Síða 1
Síða 2
Síða 3
Síða 4
Síða 5
Síða 6
Síða 7
Síða 8
Síða 9
Síða 10
Síða 11
Síða 12
Síða 13
Síða 14
Síða 15
Síða 16
Síða 17
Síða 18
Síða 19
Síða 20
Síða 21
Síða 22
Síða 23
Síða 24
Síða 25
Síða 26
Síða 27
Síða 28
Síða 29
Síða 30
Síða 31
Síða 32
Síða 33
Síða 34
Síða 35
Síða 36
Síða 37
Síða 38
Síða 39
Síða 40
Síða 41
Síða 42
Síða 43
Síða 44
Síða 45
Síða 46
Síða 47
Síða 48
Síða 49
Síða 50
Síða 51
Síða 52
Síða 53
Síða 54
Síða 55
Síða 56
Síða 57
Síða 58
Síða 59
Síða 60
Síða 61
Síða 62
Síða 63
Síða 64
Síða 65
Síða 66
Síða 67
Síða 68
Síða 69
Síða 70
Síða 71
Síða 72
Síða 73
Síða 74
Síða 75
Síða 76
Síða 77
Síða 78
Síða 79
Síða 80
Síða 81
Síða 82
Síða 83
Síða 84
Síða 85
Síða 86
Síða 87
Síða 88
Síða 89
Síða 90
Síða 91
Síða 92
Síða 93
Síða 94
Síða 95
Síða 96
Síða 97
Síða 98
Síða 99
Síða 100

x

Fjölnir

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Fjölnir
https://timarit.is/publication/985

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.