Fjölnir - 30.10.1997, Page 72

Gunnar Smári Egilsson Sovét-ísland
Cóð kynni
jjÉg kynntist honum eigin-
lega fyrir skemmtilega tilvilj-
un. Þannig var að ég var í við-
skiptaerindum í Suður-Amer-
íku fyrir nokkrum árum og var
að fljúga innanlands í Brasilíu
í fremur lítið traustvekjandi
farkosti. Við hlið mér situr
þessi maður sem ég tók ekkert
eftir til að byrja með. En
skömmu eftir flugtak fer hann
að spjalla við rnig. Fyrst um
lætin í flugvélinni (ég er ekki
firá því að hann hafi verið flug-
hræddur og verið að reyna að
tala sig frá því, það var ekki
alveg venjulegt hvað hann tal-
aði mikið, miðað við það sem
maður hefúr lesið um hann,
en hann er víst mjög feiminn
að eðlisfari) og spurði mig
m. a. hvaðan ég kæmi. Þegar
ég sagðist vera fiá íslandi
glaðnaði heldur en ekki yfir
honum. Hann hafði þá milli-
lent þar daginn áður á leiðinni
heim eftir tónleikaferð í
Evrópu. Og hann hafði hitt
íslenska konu í flugstöðinni
sem honum leist svona ljóm-
andi vel á, eftir því sem hann
sagði. Þegar ég bauðst til að
hafa uppi á henni fyrir hann
þegar heim kæmi og bað hann
um nafinið, datt heldur en ekki
af mér andlitið. Þetta var þá
systurdóttir mín sem vinnur í
afleysingum í fríhöfninni! Það
varð að vísu ekkert úr neinu á
milli þeirra, kannski ekki við
því að búast með mann í hans
stöðu, en hann sendi mér jóla-
kort í nokkur ár eftir þetta og
ég á alltaf heimboð hjá honum
í Kalifomíu.44
Fj
72
olnir
timarit handa
islendingum
hmist ‘97
a. Sogg hióðar___________________________
EINSKONAR HLIÐARSPOR
En auðvitað er allt sem ég hef skrifað hálfsann-
leikur eða hrein lygi. Auðvitað hefúr þetta ekki
verið svona. Við höfúm lyft Grettistaki á þessari
öld, umbylt samfélaginu, skapað borgarmenn-
ingu á grunni torfkofa. Lífskjör fólks hafa tekið
stakkaskiptum. Við höfúm sigrað fátæktina,
berklana og verðbólguna. Við höfúm byggt upp
heilbrigðis- og menntakerfi, skapað fjölbreytt
menningarsamfélag, getið af okkur marga glæsi-
lega listamenn sem hafa borið hróður okkar víða.
Við erum sjálfstæð og fúllvalda þjóð sem býr við
rík mannréttindi. Hér er enginn drepinn fyrir
skoðanir sínar, hér sveltur enginn, hér eru allir
menn frjálsir að gera það úr lífi sínu sem þeir
helst kjósa. Samfélagið er eins og við viljum hafa
það. Og þetta er mun betra samfélag en stærsti
hluti mannkyns þarf að búa við. Sá sem kvartar
kann ekki gott að meta.
En auðvitað er þetta ekki svona heldur.
Hvernig á að rekja sögu samfélags? Ef ég rek
sögu Sovétríkjanna til þess helvítis sem þau voru,
er ég þá að gera lítið úr iðnvæðingu þeirra,
menntun millistéttanna, aukinni atvinnuþátttöku
kvenna, bættri heilbrigðisþjónustu, vísindaaffek-
um háskólamanna, líkamsburðum íþróttamanna?
Er Gagarín minni hetja fyrir það að hann lenti á
endanum í vidausu liði?
Hvað gerist ef ég fúllyrði að íslenskt samfélag
sé veikt — ef ekki sjúkt? Að allir þeir sem helst
mætti vænta að brygðust við því væru annað-
hvort of værukærir og sáttir við sitt eða skorti
einfaldlega kjark til að fórna þeirri stöðu sem þeir
vonast eftir innan þessa sjúka samfélags. Það er
skárra að hafá það þokkalegt í vondu samfélagi
en hafa það vont í þokkalegu samfélagi.
Ef ég þekki mitt fólk rétt, þá held ég að flest-
um íslendingum sé nánast eðlilegt að mótmæla
þessum fúllyrðingum.
En ef ég fúllyrði að bandarískt samfélag sé
veikt — ef ekki sjúkt? Að samfélagsþróunin þar
hafi lent í ógöngum. Áhersla undanfarinna ára-
tuga á sérstöðu hinna mismunandi kynþátta
Bandaríkjamanna togist svo á við kröfú þeirra
um samstöðu heildarinnar að eitthvað muni und-
an láta. Samþjöppun auðs og valda til fáeinna
fyrirtækjasamsteypna hafi líka firrt allan þorra
landsmanna tengslum við lífsafkomu sína. Þeir
lifi í ótta við að missa vinnuna einn daginn án
þess að fá fyrir því vitræn rök. Lífsskilyrði þeirra
eru fyrir löngu orðin ógreinanleg smáatriði í
rekstarreikningum fyrirtækja í öðrum fylkjum,
jafnvel öðrum löndum. Og þessir rekstrarreikn-
ingar fylgja lögmálum sem eru ekki í neinum
tengslum við frammistöðu verkamanna við vinnu
sína, velgengni afúrða þeirra á markaði eða nokk-
urs þess sem verkamaðurinn getur skilið. Lækkun
fasteignaverðs í Tókýó getur þannig svipt verka-
mann í vel reknu fyrirtæki í Seattle vinnunni. í
ofanálag em stjórnmál í Bandaríkjunum fyrir
löngu orðin einskonar sýndarveruleiki. Lýðræðis-
lega kjörnir fúlltrúar fólksins ráða engu, þeir hafa
enga möguleika til að fa yfirsýn yfir ofvaxið ríkis-
bákn og kosningabarátta stjórnmálamannanna er
svo dýr að vel skipulagðir hagsmunahópar hafa
framtíð þeirra í hendi með því að auka eða
minnka framlög sín í kosningasjóði þeirra. Og
svo læt ég dæluna ganga endalaust um vel þekkt
mein bandarísks samfélags.
Þótt mitt fólk yrði sjálfsagt þreytt á þessu
rausi þá held ég að fáir myndu beint hafúa því
sem umhugsunarefni. Einhverjir hægri menn úr
kalda stríðinu myndu vilja segja að vandi Banda-
ríkjamanna sé eðlilegur, samfélög verði aldrei án
galla og bandaríska samfélagið sé það gallalausasta
sem í boði er — fyrir utan það íslenska að sjálf-
sögðu. Enginn myndi mótmæla þessu með því að
benda á að Bandaríkjamenn eigi mikið af góðum
vísinda- og listamönnum, mikið af framleiðslu-
vöru þeirra standi sig vel á heimsmarkaði,
heilbrigðis- og skólakerfi þeirra standist saman-
burð við það besta sem gert er annars staðar, þar
séu óperusýningar, listsýningar og leikhúsupp-
færslur fleiri en meðal annarra þjóða eða allt það
sem íslendingum er tamt að tína til þegar þeir
vilja verja samfélagið sitt.
Saga samfélags er nefnilega ekki saga einstakl-
inganna innan þess. Það er saga samfélagslegs
umbúnaðar utan um líf einstaklinganna. Gæði
samfélags eru ekki samanlögð gæði einstakling-
anna sem lifa í því. Gæði samfélags felast í getu
þess til að virkja einstaklingana, búa þeim að-
stöðu til að lifá því lífi sem þeir helst kjósa. Og
að sjálfsögðu er réttara að segja þetta með öfúg-
um formerkjum: Gæði samfélags eru geta þess til
að halda aftur af samfélagslegum stofnunum svo
þær aftri eintaklingnum ekki frá að sækjast
eftir því lífi sem hann kýs.
Og með þetta að leiðarljósi þá þurfúm
við ekki lengur að meta samfélög út ftá
stofnunum þeirra eða afrekum einstakl-
inganna. Við metum samfélögin út frá
virkni þeirra.
Tökum dæmi af Björk. Bera affek
hennar á heimsmarkaði tónlistar vott um
sterka stöðu popptónlistar á íslandi? Sýnir
ffami hennar að hér sé þroskað tónlistarlíf sem
bjóði efnilegum listamönnum upp á kjörskilyrði
til þroska? Var eitthvað í viðtökum okkar við
tónlist hennar á meðan hún starfaði hér heima
sem ýtti undir gáfúr hennar í tónlist? Bjuggum
við þennan listamann til? Og gemm við séð það
á viðtökum okkar við ungum popptónlistar-
mönnum í dag að við séum enn að? Að Björk sé
aðeins toppurinn á borgarísjakanum, að undir
búi kynslóðir af listamönnum sem nærist á
hvatningu og aðhaldsgagnrýni samborgara sinna?
í sumar var forsetinn okkar svo ljómandi
heppinn að þegar hann átti leið um Ameríku var
íslendingi skotið þaðan upp í geiminn. Forsetinn
skaust náttúrlega upp í loft á eftir honum og
Mogginn og önnur musteri þjóðernishyggjunnar
belgdust út. Hann heitir Bjarni Tryccvason þessi
maður og var þriggja ára þegar foreldrar hans
fluttu til Kanada. Þar hlaut hann mennmn og
þjálfún sem á endanum fleytti honum út fyrir
gufúhvolfið eins og Gagarín forðum. Ef for-
eldrarnir hefðu setið heima á íslandi hefði aldrei
orðið af þessari geimferð drengsins. Við hefðum
aldrei getað sett undir hann geimflaug. Fyrir mtt-
ugu árum setmm við rafbíl undir íslenskan
vísindamann en tímdum ekki að borga rafmagn-
ið á hann.
Sagan er flókin og það er í raun hægt að spinna
hvaða þráð sem menn kjósa sér úr henni. Einu
sinni var hún saga þjóðarleiðtoga og rakti áhrif
þeirra á samfélagið. Þeir stóðu fyrir ffamkvæmd-
um og bættu lífskjör. Þeir setm lög og juku
mannréttindi. Þeir urðu spilltir, kúguðu þjóð
sína, vom leystir ftá störfúm og nýir þjóðhöfð-
ingjar tóku við. Og svo ffamvegis. í annað sinn
vildu menn lesa stéttaatök út úr sögunni og þjóð-
höfðingjarnir urðu þá þrælar sögunnar eins og
aðrir. Mannhafið velktist áffam fyrir nauðsynjar-
straumum sögunnar. Sagan hafði sigrað persón-
urnar. Menn misstu náttúrlega áhugann á þessari
sögu þar sem hún var karakterslaus og leiðinleg.
Það var eitthvað bogið við það þegar maðurinn
var ekki lengur í aðalhlutverki í sögu mannsins.
Þá tók við saga millistéttanna; saga vísindamanna
og hugsuða sem sköpuðu heimsmynd okkar.
Vísindasaga er orðin vinsælasta sagan og Háskól-
arnir hafa eignast sina sagnfræðinga eins og mið-
aldakirkjan átti sína kirkjusagnfræðinga forðum.
Á effir vísindasögunni nýtur önnur millistéttasaga
mestra vinsælda; listasagan. Báðar rekja þær upp-
götvanir einstakra manna og hópa sem umbyltu
hugmyndum okkar og mótuðu ffamtíðina. Þær
hafa gefið arffökum aðalsins persónur og sögu-
þráð.
Þannig virðumst við geta mótað sögunna
effir þörfúm okkar og tilgangi. Við gemm meira
að segja gefist upp fyrir henni og einfaldlega
hlaðið upp þekkingarbrotum án þess að vilja
draga af þeim neina merkingu. En það felur
einnig í sér ákveðinn söguskilning. Saga sem
þannig er hrúgað upp er í raun saga sem er stærri
en skilningur einstaklingsins. Hún vanmetur
mátt hans til að nýta söguna til að skilja sjálfan
sig. Frammi fyrir henni finnur hann til smæðar
sinnar; hann er ekki lengur herra heimsmyndar
sinnar heldur statisti í einhverju leikriti sem hann
mun aldrei hafa hugmynd um hvar er sett upp
eða um hvað fjallar. Svona saga — sem er í raun
sú saga sem mest af sagnfræði seinni hluta þessar-
ar aldar hefúr getið af sér — er því ort upp fyrir
sig. Hún er sett saman fyrir einhvern annan en
manninn, kannski Guð — það er ef hann skilur
þá plottið.
Ótti sagnfræðinga við að draga stórar línur í
söguna hefúr því alið af sér söguskilning þar sem
einstaklingurinn finnur sér ekkert hlutverk. Ver-
öldin er honum ofvaxin. En þar sem þetta er
óþolandi skilningur þá hafa eldri hugmyndir
haldist á lífi þrátt fyrir að starf sagnffæðinganna
grafi í raun undan þeim. Þannig hafa íslendingar
viðhaldið þjóðernislegri sýn sinni á söguna löngu
eftir að sú sýn hætti að auka þeim skilning á eigin
lífi. Þetta er ein mynd af ákveðinni þversögn f
upplýsingaleit nútímans. Hann hleður upp þekk-
ingu en af ótta við stórar hugsanir hefúr þekking-
arleitin í raun ýtt undir allskyns hindurvitni og
þjóðtrú.
Við skulum taki dæmi af skyri.
f sjónvarpinu er nú sýnd reglulega auglýsing
ffá Mjólkursamsölunni um skyr. Þar er þessi góði
mamr kynnmr eins og nýuppfúndin efnaffæði-
formúla sem muni bjarga okkur ffá beinkröm og
heiladauða. Um skjáinn leika alls kyns efúaffæði-
formúlur og ábúðarfúll rödd Þorvaldar Þor-
steinssonar ffæðir okkur um nauðsyn þess að
vanda matarval okkar og býður upp á skyr með
sitt b-vítamín og kalk. í lokin skýtur síðan fimm
ára snáði því inn að skyr sé gott á bragðið.
Nú ætla ég ekki að draga í efa að skyr sé holl-
ur matur. Mamma sagði mér það þegar ég var
barn. Ég veit hins vegar að þessi auglýsing lýsir
geðveikri heimsmynd. í henni er alið á ótta fólks
við dauða og heilsubrest og okkur boðið upp á
næringarffæði sem Iausnara undan þessum ótta.
Það er gefið í skyn að ef við leggjum traust okkar
á innihaldslýsingar matvöm þá munum við
hreppa góða heilsu og iangt og hamingjuríkt líf.
Þessu trúir náttúrlega ekki nokkur maður — ekki
einu sinni næringarffæðingar. Þeir vita eins og
aðrir að góð heilsa er flókið mál og að baki henni
liggja allskyns þættir sem okkur er ómögulegt að
greina niður í smáatriði eins og b-vítamín eða
kalk. Við gemm drepið mann með kalkleysi en
það segir ekki þar með að kalk tryggi okkur góða
heilsu. En þar sem vísindin hafa barist fyrir og
fengið eignarrétt á sannleikanum þá verðum við
að láta okkur nægja þá litlu vimeskju sem þau
hafá yfir að ráða. Og það gemr af sér þau hindur-
vimi sem þessi skyrauglýsing reynir að troða í
okkur.
Á miðöldum vom jafú margir sérffæðingar í
syndinni og sérffæðingar í sjúkdómum em nú.
Syndaffæðingarnir veltu fyrir sér hvort nægjan-
legt væri að gjóa auga á konu náunga síns svo
syndaferlið væri hafið og menn hefðu því í raun
drýgt dauðasynd með þessu augnagoti. Síðan
veltu þeir fyrir sér hvernig þetta augnagot gat af
sér hugdettu, hugdettan varð að hugsun, hugsun-
in að þráhyggju, þráhyggjan að ásemingi og
ásetningurinn að verknaði, verknaðurinn að synd
og syndin að eilíffi útskúfún úr himnaríki. Þessi
ffæði gám af sér helvíti þar sem maðurinn var
óffjáls í öllum hugsunum sínum og verkum.
Hvar sem er gátu legið hætmr og eilíf glötun var
handan við næsta horn. Sjúkdómasérfræðingar
okkar hafa getið af sér sambærilegt helvíti með
endalausum niðurstöðum um hugsanlega orsaka-
valda að sjúkdómum og dauða. Eins og miðalda-
menn gátu ekki leitað lífsins vegna tilrauna sinna