Fjölnir - 30.10.1997, Síða 74

Gunnar Smári Egilsson Sovét-ísland

AD SKODA MED
SKILNINGARVITUN
UM
Pað er hægt að nýta sér
mismunandi skilningarvit til
að auðga ímyndunaraflið
og fá annan flöt á því verk-
efni/vandamáli sem þú ert
að fást viö.
MYND af ...sem við á
ÆFING: Veldu þér eitthvert
tiltekið verkefni/vanda-
mál. Skoðaðu það út frá
skilningarvitunum fimm.
• Hvernig bragðast það?
• Hvernig hljómar það?
• Hvernig lítur það út?
• Hvaða tilfinningu gefur
það?
• Hvernig lyktar það?
Skrifaðu síðan það innsæi
sem hvert skilningarvit
fyrir sig gefur þér.
Skrffaðu niður hugsan-
lega lausn byggða á
innsæislýsingu þinnf.
Munu svör þin koma af
stað hugmyndum sem
leiða til lausnar á verk-
efninu/vandamálinu?
Fj
74
olnir
timarit handa
íslendingum
hnust '97
Er hægt að vorkenna þessu fólki?
Það þarf náttúrlega ekki að taka fram að
sambærileg könnun sem gerð yrði á íslandi
myndi leiða í ljós enn fyndnari niðurstöðu.
Fyrir þrjátíu árum var sjónvarpsdagskráin
hér tveir og hálfúr tími tvö kvöld í viku.
Ædi íslendingar hafi ekki bætt við sig
um tuttugu tímum fyrir framan
sjónvarpið? Þetta er nú allt bölið
sem á okkur er lagt, að liggja í sófánum
og horfa á Derrick. Ég reyni að halda aftur af
tárunum því ég veit að ef ég fer að grenja
mun ég ekki geta hætt.
Ég held að hugmyndir nútímamannsins
um sitt flókna líf séu jafn vidausar og tilfinn
ing hans fyrir hröðun tímans. Hann
læmr þúsund sjampó-tegundir
rugla sig í ríminu en gleymir að þær
em allar vottaðar, prófaðar og staðlaðar af sömu
stofhunum. í raun getur nútímamaðurinn ekki
keypt sér sjampó án þess að einhver opinber
starfemaður hafi ekki áður þvegið á sér hárið með
því. Hann gemr ekki keypt sér tómat sem ekki er
búið að smakka fyrir hann, kaffi sem ekki er búið
að hella upp á fyrir nokkrar kynslóðir af rottum,
klósettpappír sem ekki er búið að sanna að fári
vel með rassinn á honum. Hann gemr ekki borg-
að fyrir þessar vömr án þess að peningakassinn
segi honum hvað hann eigi mikið af peningum
eftir. Á leiðinni heim þarf hann bara að hlíða
umferðarskiltunum og þá kemur ekken fyrir
hann. Heima stillir hann hitann í stofúnni á 20
gráður, hefúr 22 gráður á baðherberginu svo
hann fái ekki hroll þegar hann stfgur upp úr kar-
inu en 18 gráður í svefnherberginu svo hann sofi
betur. Hann þarf ekki að hafa áhyggjur af upp-
eldi barnanna sinna, því leikskóla- og alvöru-
skólakennarar sjá um það. Hann þarf ekki að
hafa áhyggjur af þeim sem minna mega sín, því
ríkið sér um þá. Hann þarf ekki að leita að guði,
því ríkið finnur einn handa honum um leið og
hann fásðist. Ef eitthvert óhapp hendir hann fær
hann áfállahjálp, þá er honum sagt hvernig hon-
um á að líða og hjálpað dl að kalla fram þær til-
finningar. f dag em tilfinningar staðlaðar eins
vömr og þjónusta. Eðlilegt sorgartímabil eftir
fráfall maka em þrír mánuðir. Allt annað er
óeðlilegt. Það er eðlilegt að finna til vonleysis
þegar maður missir vinnuna, en ef maður verður
vonlaus svona upp úr þurm þá fær maður prósak
og verður aftur sátmr við lífið. Ef mann langar f
eitthvað að lesa þá flettir maður því upp hvað
aðrir em að lesa. Ef maður vill vorkenna ein-
hverjum þá segir sjónvarpið manni reglulega ffá
hverjum er vinsælast að vorkenna þá stundina. Ef
mann langar í barn en gemr ekki eignast það
með hefðbundnum hætti þá kaupir maður það
eða læmr búa það til. Ef maður vill gefa því al-
mennilegt nafn flettir maður upp í lista yfir
votmð nöfii.
Nei, það er ekkert flókið við líf nú-
tímamannsins. Það er sáraeinfalt. Og það
er heldur ekken flókið afhverju þetta líf
gefúr honum ekkert. Sá sem gefúr ekkert
öðlast ekkert. Nútímamaðurinn er þiggjandi í
eigin lífi. Hann hefúr í raun sáralítil áhrif á
hvernig því vindur áfram. Hann getur valið
hvernig týpa hann er, valið sér föt, áhugamál og
mataræði í stíl og jafnvel fengið aðstoð við valið,
en að öðm leyti er hann einskis spurður og það
gerir heldur enginn kröfúr til hans. Hans vegna
má nágranni hann rústa lífi sínu og allrar fjöl-
skyldunnar. Hans vegna mega fátækir svelta í hel,
saklausir verða dæmdir, varnarlausir verða fótum
troðnir. Þar sem hann borgar sína skatta og út-
svar ædast hann til að ríki og borg sjái um flest
fyrir sig. Og þegar hans eigin fjölskylda er að
leysast upp finnst honum að ástæðan hljóti að
vera sú að ríki og borg hafi ekki komið sér upp
almennilegri fjölskyldustefnu.
Nútímamaðurinn lifir ekki auðugu lífi vegna
þess að hann hefúr ekki lengur nein tæki í hönd-
unum til að þroskast til auðugs lífs. Hann hefúr
ekki hugmynd um hver hann er. Og í raun er
öllum sama, ekki síst honum sjálfúm. Ef ráðherr-
arnir birtast á skjánum hans á kvöldin til að segja
að allt sé „under control“ þá er hann öruggur.
rátt fyrir öll þau öryggisnet sem spunnin
eru kringum nútímamanninn, þá er hann
ekki ömggur í samfélaginu. Þrátt fyrir allt þetta
umstang finnst honum samfélagið vera sér fjand-
samlegt. Hann hefúr þvf búið sér til eyju innan
þess, fjölskylduna og heimilið.
Heimilið er griðastaður. Þar finnur hann grið
fyrir fjandsamlegum öflum í ffumskógnum fyrir
utan. Og á heimilinu búa nútímamaðurinn og
nútímakonan og framtíðarbörnin. Börnin em
það eina sem nútímafólkið mun skilja eftir sig
þegar þau hverfá, þau hafa fyrir löngu misst trúna
á að verk þeirra úti í samfélaginu hafi einhver
áhrif. Þeirra hlutverk er því fyrst og ffemst að
gera börnin sem best hæf til að standast kröfúr
þess flókna samfélags sem þau telja að bíði þeirra.
Þau setja hjálm á hausinn á börnunum, svo þau
fái ekki heilaskaða ef þau skyldu detta, og senda
þau á tölvunámskeið. Þau fylgjast með hvort
börnin séu farin að reykja, dópa eða drekka.
Annars reynir nútímafólkið að vera vinir barn-
anna sinna.
Því hefúr verið haldið ffam að ástæða tíðra
skilnaða sé sú að ekkert ástarsamband standi
undir þeim kröfúm sem við gerum til þeirra nú.
Makinn á að veita okkur hamingju, öryggi, vin-
átm, skilning, gleðistundir, smðning, lífsfullnæg-
ingu og svo áffam endalaust. Við viljum fa laun
út úr vinnunni og ánægju út úr áhugamálunum
eða sjónvarpinu. Allt annað á makinn að gefá
okkur. Og auðvitað stendur enginn einstaklingur
undir því. Allra síst þegar sá sem sogar sig á hann
er uppalinn þiggjandi og ófær um að vera sjálfúm
sér nægur. Þegar tveir slíkir rekast á og krefja
hvor annan um hamingju brjótast ffam heidr
hveitibrauðsdagar. Þegar allar vonir manns
mætast í einum punktí svífúr maður á bleiku
skýi, bjartsýnin ber mann hálfá leið — svona um
það bil hálff til eitt ár. Eftir það fer gamanið að
kárna, súrna og brenna við. Það getur tekið um
þrjú til tíu ár að skilja, hlaða upp gildum ástæð-
um og sannfæra sjálfán sig og aðra um að í raun
sé ekkert við þeim að gera. Og svo skilur fólk og
giffist aftur og skilur.
Skiljanlega hefúr dregið úr trú okkar á ástar-
sambandið. Og þá eigum við bara börnin eftir.
Við vörpum á þau kröfúm um hamingju og ein-
hvern tilgang með þessu lífi. Þau eru síðasta von
okkar um innihaldsríkt líf. Þess vegna eltum við
þau út um allar grundir með vídeókameruna á
loffi. Það er eins og við vitum að þau muni líka
bregðast trausti okkar, stækka ffá okkur, fá ung-
lingabólur og fara að rífa kjaft, skella hurðum og
rjúka að heiman. Skilja okkur ein effir með
vídeómyndirnar að ylja okkur við.
Auðvitað kemur mér ekki við hvernig fólk
ver lífi sínu. Ég vildi bara kasta ffam þessari
mynd til að rökstyðja þá kenningu að mannskiln-
ingur okkar í dag sé klofinn. Við erum annars
vegar einskonar einka-ég og hins vegar samfélags-
ég. Einka-ég leitast við að búa sér öruggt skjól í
einkalífinu. Samfélags-ég reynir að lifa af útí í
þjóðfélaginu. Einka-ég er réttsýnn, hlýr og
gefandi. Samfélags-ég þarf að gera meira en gott
þykir. Einka-ég er kjaminn í hverjum
persónuleika. Samfélags-ég sér honum fyrir nauð-
þurftum. Einka-ég er einkar mannlegur. Sam-
félags-ég er fyrst og fremst prófessjónal.
Þessi klofningur getur af sér siðferðislega
klemmu sem við þekkjum vel af sambærilegri
deildarskiptingu ábyrgðar. Frá því að atómbomb-
an féll hafa vísindamenn annað slagið imprað á
þessum vanda, hvort þeir beri ábyrgð á því
hvernig samfélagið nýtir uppgötvanir þeirra. Ef
eitthvað er að marka tímann þá er almenn niður-
staða þeirra sú að, nei, þeir bera ekki ábyrgð á
því. Og aðrar stéttir hafa tekið upp þetta viðhorf.
Það er til dæmis meginþráðurinn í lista- og bók-
menntasögu þessarar aldar — verkið hefúr gildi í
sjálfú sér, það er í raun barnaskapur að velta fyrir
sér samfélagslegu gildi þess. í hugvísindum hefúr
þetta getið af sér einkar andlaust ástand. Þar
verða vangaveltur um manninn og samfélagið á
einhvern hátt ótengdar uppruna sínum, niður-
stöðurnar eiga ekki lengur erindi út í samfélagið
heldur verða lidar og notalegar intressur í faginu.
Með tímanum öðlast módelin af samfélaginu
sjálfstætt líf og verða mikilvægari en það sem þau
standa fyrir.
Og afleiðingin af tvískiptu siðferði mannsins
úti í samfélaginu er sú sama. Módelið — það er
þjóðskipulagið — verður tilgangurinn. Þegar
árekstrar verða milli þess og hins formlausa lífs
innan þess er prjónað við módelið svo það nái
utan um formleysuna, fái tamið hana og beislað.
Og eins og hugvísindamaðurinn þröngvar kaos-
inu inn í módelið, þannig viljum við staðla
mannlegt líf svo það falli að kröfúm þjóðskipu-
lagsins. Þetta er auðvitað endalaust verk, endalaus
birmburður í bomlausum skjóðum inn í myrk-
viði mannlífsins. Þegar við höfúm staðlað nöfoin
á þessum videysingum bíður okkar að gefa út
staðlaðar ríðingarheimildir handa unglingunum
svo þeir ged nú hnuðlast hvert á öðm í birtunni
frá ríkisvaldinu.
Samfélags-ég, sem ég gat um áðan, lifir í
þessu módeli. Einka-ég myndast við að búa sér
lífvænleg skilyrði í skjóli þess. En athafnasvæði
hans hefúr skroppið hratt saman. Til að koma í
veg fyrir árekstra í samfélaginu hefúr ríkisvaldið
sótt inn á heimilið, staðlað þar ýmis tæki og tól,
lofthæð og herbergisskipan og ábyrgð íbúanna
gagnvart hver öðmm. Það hefúr skipað börnun-
um sérstakan umboðsmann og í undirbúningi er
að ráða annan handa konunni. Karlinn fær sinn á
næsm öld. Þrátt fyrir þennan ágang ríkisvaldsins
trúir einka-ég að hann sé þarna einhvers staðar, ef
til vill í fataskápnum. Að lokum gefst hann nán-
úrlega upp og finnst að hann sé hann sjálfúr svo
framarlega sem hann geri það sem til er ædast af
honum. Ef hann gerir eitthvað af sér finnst hon-
um vera einhver púki í sér.
Þetta er sama tilfinning og ffæðimenn hafa.
Þeim finnst þeir hafa fúndið sannleika ef þeir
fylgja aðferðafiæði síns fágs og ef niðurstöður
þeirra standast fagleg mótrök. Að sjálfiögðu á
þetta ekki við um skapandi ffæðimennsku heldur
fyrst og ffemst hina drottnandi meðalmennsku
ffæðanna. Þeir ffæðimenn sem hafá átt eitthvert
erindi við okkur hafa leitast við að horfa í kaosið í
gegnum módelin. Þeir hafá leitað almenns skiln-
ings á lífinu og leitast við að flytja þennan skilning
út í samfélagið. Þess vegna birri Einstein afitæð-
iskenningu í tímariri starfemanna Pósts og síma.
Þetta munum við aldrei geta flúið. Það er
alveg sama hversu straumlínulöguð og sman
módelin okkar verða, þau munu aldrei losa okk-
ur undan h'finu sjálfu. Þótt við myndum smíða
hið rétdátasta þjóðskipulagskerfi yrðum við ekki
rétdát við það. Þjóðfélagið mun aldrei geta tekið
yfir skyldur okkar. Við getum ekki hafið okkur
upp úr sjálfúm okkur, leyst vanda okkar á æðra
plani, fáglegum grunni, vettvangi ríkisvaldsins.
Við situm alltaf uppi með okkur sjálf. Og við
sjálf erum ekki bara okkar innsta einka-ég, til-
finningar okkar og langanir, heldur öll verk okk-
ar, aðgerðir og aðgerðaleysi. Rof þarna á milli er
siðferðislegur klofningur, mórölsk skitsófrenía.
Þessi klofningur hefúr valdið siðferðislegu
hruni samfélagsins. í raun er það vart til lengur.
Við eigum örsmá prívatheimili og síðan risavaxið
ríkisvald. Það er nánast ekkert þarna á milli. Það
öryggi og skjól sem við fengum áður í samfélag-
inu ædumst við tíl að fa á heimilinu. Virkni
okkar í samfélaginu hefúr breyst í kröfúgerð á
hendur ríkinu. Við samsömum okkur við annars
vegar sífellt minni og viðkvæmari fjölskyldu og
hins vegar við ört stækkandi ríkisheild. Tenging
okkar við samfélagshópa markast frekar af stöðu
þeirra gagnvart ríkisheildinni en samfélagslegu