Fjölnir - 30.10.1997, Síða 76

Á miðöldum skrifuðu fslendingar sagnarit um konunga. Þau eru vitnisburður um
hugmyndir þeirra um stöðu þessara valdsmanna í heiminum, hlutverk þeirra og dyggðir.
En hvaða máli skiptir það fyrir nútímann? Gætu konungar, þjóðhöfðingjar og valdsmenn
nútímans orðið einhvers vísari með því að kynna sér þessar hugmyndir?
Ármann Jakobsson veltir þessu fyrir sér. x . .
Dauði prinsessu,
íslensk sagnarit og forseti íslands
Hvað kemur fátækri blökkukonu í Lundúnum til
að standa háskælandi við hlið konungshallar og
gráta yfir konu sem hún þekkti aldrei? Konu sem
lifði alla ævi við munað, laus við hversdags-
áhyggjur af því hvernig draga ætti fram líftómna.
Nýilljóik
Fyrir ofan:
Ívar Brynjólfsson Veitingar á borði i kosningaskrifstofu
Guðrúnar Pétursdóttur, 1996
Fyrir neðan:
ívar Brynjólfsson Símar á ofni í kosningaskrifstofu Ástþórs Magnússonar,
1996
Þessi spurning hlýmr að hafa hvarflað að
mörgum undanfarið. Þegar DIana prinsessa fórst í
bíklysi varð heimurinn klökkur af gráti, jafnvel
þeir sem aldrei hefðu átt von á því. Eflaust eiga
þessi sterku viðbrögð sér margar og mismunandi
skýringar. Ein þeirra er að Díana var konungleg.
öðmvísi en við hin. Tignari en við. Hún var
ósnertanleg. Góðar mæður deyja á hverjum degi.
En enginn á von á að slysin hendi líka kon-
ungana.
Viðbrögð heimsins við fráfalli Díönu sýna að
enn lifir í glæðum gamalla hugmynda. Díana var
þó auðvitað nútímafýrirbæri, kvikmyndastjarna
eins og Euzabeth Taylor sem einnig átti við
hjónabandsörðugleika og átvanda að etja en barð-
ist þó fýrir eyðnisjúklinga og minnimáttar — og
allt gerðist þetta í fjölmiðlum, frammi fýrir aug-
um allra.
En dauði Díönu prinsessu er ekki aðeins eins
og þegar fólk missir eftirlætisgoð sín úr fjölmiðl-
um. Treginn sem hann veldur á sér eldri rætur. í
grundvallaratriðum er lítill munur á viðbrögðum
manna við þessum harmleik og viðbrögðum
Norðmanna við láti Magnúsar konungs góða árið
1047, eins og þeim er lýst í íslenskum konunga-
sögum. Bæði voru Díana og Magnús treguð af
ríkum og fátækum. Engu skipti hvort menn
þekktu þau.
Sennilega hefúr sjaldan verið meiri áhugi á
konungum og konungsvaldi á íslandi en á 13.
öld. Þá voru íslendingar ffemstir í flokki nor-
rænna manna við að setja saman sögur um
norska og danska konunga sem sýna að íslend-
ingar höfðu ekki síður áhuga á konungsvaldi en
Evrópumenn almennt og kunnu að koma orðum
að hugmyndum sínum.
Miðað við varðveitt skrif um málefhið munu
fáar þjóðir hafa haft meiri áhuga á konungum en
íslendingar. Á dögunum kom í ljós að Díana
prinsessa hefur sterk ítök í hjörtum margra ís-
lendinga en á 13. öld var áhugi íslendinga á kon-
ungum enn meiri. Þeir birtast í langflestum ís-
lenskum sögum, einnig þeim sem fjalla um ís-
lenska höfðingja og byskupa. Margt bendir jafn-
vel til að Norðmenn hafi þótt vera verr að sér um
konunga sína en íslendingar á sama tíma. íslensk-
ir sagnaritarar voru sérffæðingar í konungum.
Hugmyndir íslenskra konungasagnaritara um
konungsvald sóm sig í ætt við hugmyndir ann-
arra Evrópumanna á sama tíma. Hvorki á 13. öld
né síðar höfðu íslendingar þá sérstöðu sem þjóð-
inni virðist mikilvægt að trtia á. íslendingar vom
meðlimir í alþjóðlegum söfnuði, katólsku kirkj-
unni. Nú hefúr kirkjan næsta fatæklegt sam-
félagshlutverk en þá voru menntun, menning og
félagslega kerfið að mesm á hennar herðum.
Kirkjuhöfðingjar vom virkir þátttakendur í ríkis-
stjórn, líka á fslandi þar sem stjórnarfar var öðru-
vísi en þá tíðkaðist í Evrópu.
Hugmyndir manna um konungsvald á þeim
tíma tengdust hugmyndum manna um lífið og
tilveruna í heild sinni og þær vom mótaðar af
kristni. Hluti hins kristna samfélags var verald-
legur en ekki í þeim skilningi að veraldlegir
höfðingjar væm óháðir eða andstæðir kirkjunni.
Hugmyndafræði lénskerfisins var þannig í senn
veraldleg og kristileg og hugmyndir íslenskra
sagnaritara 13. aldar um konungsvald eru all-
skyldar henni.
Tvennt er áberandi í konungsmynd íslenskra
sagnarita ffá þessum tíma. Annars vegar er mikil
áhersla lögð á tign konunga sem kemur ffam
m. a. í úditi þeirra, hegðun, klæðaburði og allri
ffamgöngu. Á hinn bóginn vom konungar
stjórnendur, gegndu embætd sem ákveðin hlut-
verk fýlgdu og þurftu að vera búnir ákveðnum
kostum dl að sinna þeim. Þessir mannkosdr vom
hagnýtír en vom einnig kristilegar dyggðir.
Yfir konungum er tign sem engin leið er að
skilgreina. Þannig hendir iðulega að sá sem
stendur andspænis konungi og ædar að ráða á
hann glúpnar og hættir við ædunarverk sitt.
Einnig kemur hún ffam í glæsilegu útliti. Kon-
ungar em hærri, sterkari og ffíðari en gengur og
gerist. Fyrst og ffemst hafa þeir þó hvöss og kon-
ungleg augu og mikið og fagun hár. Þá bera þeir
konungleg klæði sem valda því að þeir þekkjast
hvar sem er.
Þegar litið er til Díönu prinsessu og annars
núlifandi kóngaliðs má ljóst vera að þetta er enn í
fúllu gildi. Kóngafólkið verður fýrirmynd. Díana
skapaði nýja tísku, eins og Haraldur grAfeldur
Noregskonungur gerði gráfeldi vinsæla í sínum
tíma. Vegna tignar sinnar virtíst hún ósnertanleg,
eins og konungar í íslenskum sagnarimm mið-
alda. Það er engin tilviljun að menn fengu áfall
við að ffétta af láti hennar.
Eins og þá eiga konungar 20. aldar að
þekkjast úr alþýðu manna. Konungar eiga að
sjást. Á hinn bóginn eiga þeir helst ekki að láta
heyra í sér. Á 13. öld var þessu öðruvísi háttað.
íslenskar konungasögur fjalla því um annað og
meira en útlit konunga. Konungar höfðu einkum
þrjú hlutverk. Þeir vernduðu þá sem ekki gátu
borið hönd fýrir höfúð sér: konur, börn og kaup-
menn. Mikil áhersla var lögð á að beint samband
væri milli konunga og alþýðu, ffamhjá hirð-
mönnum og aðli, rétt eins og Díana prinsessa og
konungsfjölskyldur almennt njóta ennþá jafnvel
meiri hylli hjá fatækum en hinum efúameiri.
Konungar á miðöldum bætm einnig lög og
dæmdu effir þeim, voru fúlltrúar bæði löggjafar-
og dómsvalds nú. Síðast en ekki síst stilltu þeir til
friðar í samfélaginu og vörðu það fýrir erlendum
herjum. Þeim veitti því ekki af mannkosmm en
mest munaði um hinar fjórar veraldlegu höfúð-
dyggðir: visku, styrk, stillingu og réttlæti.
í íslensku konungasögunum er sýnt hvernig
réttlátir konurtgar eru einnig vitrir, styrkir og
stilltir. Annars er ekkert gagn að þeim. Þannig er
Haraldur hein Danakonungur (1076-1080) tal-
inn gagnslaus vegna þess hve veikur hann er.
Sveinn svIðandi Danakonungur (1146-1157)
temprar hins vegar ekki styrk sinn með stillingu
og er því harðstjóri. Mikilvægi viskunnar kemur
einnig víða fram, t. d. í lýsingu á átökum
Magnúsar Erlingssonar og Sverris (1177-1184) í
Sverrissögu. Þar hefúr Sverrir vinninginn vegna
visku sinnar.
íslenskir konungasagnaritarar vissu mætavel
hvernig konungar væm og ættu að vera. í
sögunum fór ffam umræða um konungsvald og í
nokkrum var fjallað sérstaklega um samskipti
íslendinga og Noregskonunga. Sú umræða er
fremur jákvæð og hefúr vafalítið verið þeim í vil
sem vildu gera Noregskonung einnig að konungi
íslands.
Um leið og íslendingar höfðu fengið konung,