Fjölnir - 30.10.1997, Side 80

Fjölnir - 30.10.1997, Side 80
Jón Hallur Stefánsson Cimsteinar í sorpinu Sigur í mikil- vægum leik jjÞetta var óneitanlega sætur sigur eítir tímabil þar sem nokkuð blés á móti og margir voru búnir að afskrifa okkur. En við sýndum í dag að það er karakter í liðinu. Við getum ennþá sýnt klærnar á réttum stað á réttum tíma. Vömin var nokkuð þétt allan tímann og þó sóknin hefði mátt vera þyngri framan af kom það ekki að sök því miðjan hélt vel á móti. Það er kannski að bera í bakkafullan lækinn að tala um dómgæsluna í leiknum, það hafá aðrir tjáð sig um hana á öðrum vettvangi og ekki að ástæðulausu, en það hlýtur að vera tímaspursmál hvenær menn taka þessi mái til rækilegrar endurskoðunar. Það að þurfa að horfá upp á önnur eins mistök og þarna vom gerð tekur á taugarnar og þó ég sé ekki að afsaka firam- komu míns manns þá ofbauð honum einfaldlega ffamganga dómarans. Og þó það sé vissu- lega slæmt að hafá hann í banni í Evrópuleiknum, þá stend ég heils hugar með hon- um í þessu máli. Þetta atvik setti mjög slæman blett á leik- inn og þess verður áreiðanlega minnst í sögunni sem einhvers hins óskemmtilegasta á þessu leiktímabili. En það em mörk- in sem telja og við erum mjög sáttir við úrslitin.44 Fj 80 olnir timarit handa islendingum hnust '97 er kannski svolítið öðruvísi en sú jaðarstaða sem ég hef verið að ræða hér, hún helgast meðal ann- ars af því að þeir sem skrifúðu þessa texta voru ekki fýrst og fremst að búa til bókmenntir, og stundum einmitt að forðast allt sem gæti borið keim af skáldskapargildi. Sá sem skrifar skáld- skap kemst ekki hjá því að reyna á einn eða annan hátt að „imponerá' lesandann, svo ég leyfi mér að nota orð sem ég lærði af mömmu minni: rithöfúndurinn beitir brögðum til að hræra í tilfinningum og skoðunum annarra og hann vill láta dást að sér fyrir hvað hann er snjall í þeirri list (að haga orðunum þannig að það gerist). Þessi sjálfúmgleði sem er einsog innbyggð í skáldskapinn gemr verið þreytandi, og gott ef sú þreyta er ekki afl- vaki breytinga og nýjunga, að bókmenntaleg klisja sem síðan þarf að kollvarpa verði til þegar tiltekið bragð til að hafa áhrif á líðan eða hugs- anagang lesandans er skynjað sem slíkt. Ást okkar á bókmenntum helgast af því að við viljum láta plata okkur, en við viljum geta látið sem við vit- um ekki af því. Sumir textar em aftur á móti ófalsaður vitnisburður um mannlíf, þeir snerta okkur öðmvísi og að vissu leyti dýpra. En nú er ég kominn út af sporinu. Ég ætla einsog til skýringar að minnast á nokkrar illflokk- anlegar bækur frá fyrri tíð sem hafa hrifið mig. Til að kveljast ekki yfir valinu gríp ég af fúll- komnu kæruleysi fjórar, hverja úr sinni áttinni. Flóttinn miltli í senn ádeilurit og lífsreynslusaga er stórfróðleg og á köflum bráðskemmtilega skrifúð bók eftir Vernharð nokkurn Eggertsson sem út kom árið 1936 og heitir undarlegu nafni: Því damist rétt vera... — titillinn er vitanlega fenginn úr réttar- skjölum, þetta er formúlan sem hver dómsupp- kvaðning hefst á. Undirtitillinn gefúr til kynna að þetta sé einhvers konar ádeilurit um réttarfar eða fangelsismál: „f átján mánuði samfleytt sat ég sem auðmjúkt, vesælt hræ.“ Nánari hugmynd um hverslags rit hér er um að ræða má fá af upphafs- orðum formálans: „Mér þykir rétt að taka það fram, að jafnframt því sem bók þessi er þáttur úr væntanlegri ævisögu minni, þá er hún og nokkurskonar svar til þeirra manna sem mest hafa svívirt mig persónulega, bæði opinberlega og innbyrðis meðal kunningja og vina. — Þá er hún og svar til forstöðumannsins á Litla-Hrauni, sem vísvitandi laug um mig allskonar slúðurssögum og þvættingi, í opinbemm blöðum og víðar, án þess að gera sér grein fyrir því, sem hann var að segja eða skrifa, en kepptist hinsvegar við, að þvo hendur sínar í augnabliksæsingu." Umfjöllunarefni, eða frásagnarefiii Því damist rétt vera... er semsagt fángelsisvist höfúndarins á Litla-Hrauni, tildrög hennar og ffamgangur, en umfram allt ævintýralegur flótti hans úr fangels- inu við þriðja mann árið 1935. Vernharður Eggertsson fæddist árið 1909 á Akureyri og var sonur ölgerðarmanns. Hann var baldinn skóladrengur að sögn tveggja gamalla skólasystra hans, sextán ára gamall lagði hann leið sína til Reykjavíkur og nokkmm vikum effir komuna þangað var hann sektaður vegna ölvun- ar. Effir þetta hverfúr hann úr bænum og næst- um ömgglega úr landi. Sex ámm síðar sendi kanadíska lögreglan fýrirspurn um hann, þá hafði Vernharður setið inni í þrjá mánuði fýrir að „svíkja sér mat undir fölsku yfirskini og fýrir flæking“, ef marka má upþlýsingar sem hafðar vom effir lögreglunni í kjölfar flóttans mikla. Skömmu síðar er hann kominn til Reykjavíkur og lentur í vandræðum. Næsm árin á Vernharður í stöðugum útistöðum við lögin, nær undantekn- ingarlaust í tengslum við áfengisneyslu. Árið 1934 var honum stungið inn á Litla-Hraun til að afþlána tvo dóma, samtals hálft annað ár, annan þeirra fýrir litlar sakir, þótti honum sjálfúm, og ég hef á tilfinningunni að við yrðum sammála honum um það í dag. Hann minnist á þessa dóma í upphafi flóttasögu sinnar. Nú viljum vér líta nokkra mánuSi afiur í tim- ann. Ég er staddur á Litla-Hrauni sem fangi og er aS afplána tvo dóma: 4 mánuSi og 14 mán- „Maður skynjar einhvem jrumkraft í þessum textum, einhvem einLegan, tilgerðar- lausan og alþýðlegan streng sem allajafha er víðsfjarri, bœði íþeim samtíma- bókmenntum sem menn eru að fjargyiðrast yfir, og eins í viðurkenndari bókmenntum liðinna áratuga. “ uSi. Fyrri dómurinn erfyrir aS stela bíl og aka honum, sœtkenndur meS 100 km. hraSa á klst., og án ökuskírteinis. Ég hajSi ekkert viSþeim dómi aS segja; ég hugsaSi sem svo: ]a, þaS er ekki nema von aS manna greyin dami mig i 4 mánuSi, þegar þeir verSa aS bregSa út afgöml- um vana, oggeta ekki damt af mér neitt óku- skírteini. Svo afþlánaSi égþann dóm móglunar- laust. En aftur á móti var ég ekki á sama máli meS þessa 14 mánuSi. Þá fékk ég alveg extra, svona upp á krít hjá stóra „Napoleon “ i Eyjum, meS aSstoS Magnúsar Torfasonar og hómópatans Gisla Péturssonar, sem gegnir héraSslaknis- embœtti á Eyrarbakka. Þessir delar lögSu sína pólitísku viSrinishausa i bleyti, og suSu saman 14 mánuSi, mér til huggunar í framtiSinni. “ Það var meðal annars vegna þessa óréttar sem Vernharður taldi sig beittan að hann strauk úr fangelsinu, vitandi þó að eigin sögn að hann mundi fljódega nást afiur. Þvi damist rétt vera... er að formi til varnarrit, fúllt af hvassyrtum ásökunum í garð réttarkerfis- ins og fúlltrúa þess, auk fangelsisstjórans og dag- blaðanna sem fjölluðu um málið af allmikilum hugarassingi. Eitt af því sem gerir þessa bók svo skemmtilega er stráksleg ósvífni höfúndarins, hvernig hann lætur yfirlýsingarnar vaða af óskammfeilni þess sem hefúr engu að tapa, en umfram allt er það kröftug frásögn Vernharðar af þessum atburðum, sem eru ævintýralegir í sjálfú sér, en verða sumpart spaugilegir út af sjónar- horni höfúndarins, sem skynjar framvinduna á talsvert bókmenntalegum forsendum, eiginlega reyfaralegum fosendum sem skapar spennu paródíunnar í textanum án þess að til þess sé ædast. Vernharður hafði verulega stílgáfú og eiginlega er mikil synd að hann skyldi ekki hafa náð að verða alvöru rithöfúndur einsog hann hafði fúllan hug á sjálfúr. Því damist rétt vera... er hans lida meistaraverk, og það eina sem hann gaf út undir eigin nafúi; undir nafninu Dagur Aust- an birti hann nokkrar smásögur og eina bók til viðbótar, fslenskur avintýramaSur í styrjöldinni á Spáni, sem er fjörlega skrifaður heilaspuni um þátttöku höfúndarins í hildarleiknum á Íberíu- skaganum. Sú bók kom út árið 1938, þegar borgarastríðið stóð ennþá yfir. Næsta áratuginn gaf Vernharður ekkert út, enda var hann að mestu í klóm Bakkusar, en skömmu áður en hann drukknaði við Bredandsstrendur með vélbámum Eyfirðingi, snemma árs 1952, var hann farinn að birta smásögur í skemmtistíl, og orðrómur var á sínum tíma á kreiki um að hann hefði verið með tilbúið skáldsöguhandrit. Það em glampar í öllu sem Vernharður skrifaði, en ef eitthvað af því er líklegt til að halda nafúi er það tvímælalaust þessi einstaka saga um flótta frá Lida-Hrauni. Klukkan var eitt— nóttina milli 15. og 16. júní 1935 — er viS losuSum jámrimil frá einum glugganum og tróSum okkur út. VeSriS var gott og nóttin bjórt; heldur björtfyrir myrkranna böm, einsogþar stendur, þó aS ég, innst í eSli mínu sé Ijóssins bam. ViS skyggndumst inn á bifreiSaverkstaSi, sem er þar rétt hjá, en er viS sáum ekkert heppilegt farartaki þá héldum viS áfram gangandi sem leiSliggur uppþjóSveginn... Praumqlif Einsog áður sagði em dulræn ffæði ýmiss konar sú undirdeild jaðarbókmennta sem þrífst einna best ennþá. Samt er ég næstum viss um að ný- aldarfræði nútímans em miklu leiðinlegri lesning en þær drauma-, leiðslu- og miðilsbókmenntir sem áður vom skrifáðar, burtséð frá því hvort menn taka efúið alvarlega eða ekki. Og ég er alveg ömggur um að innlendi hlutinn af þessu efni hefúr skroppið saman í brotabrot af því sem hann einu sinni var. Á þessu svæði er margt um skemmtilega texta. Eitt lítið dæmi er yndislegt kver eftir Helgu S. Bjarnadóttur, Sýnir og draum- ar, sem höfúndurinn gaf út á eigin kostnað árið 1956. Þetta er önnur af tveimur bókum Helgu svipaðs efúis, hin heitir Raddirfrá öSrum heimi. Einsog titillinn gefúr dl kynna er þetta safn af smttum textum. Eftir smá tilhlaup í bundnu máli hefst meginmálið fýrirvaralaust á draumi: ÞaS varfyrir rúmum þrjátiu árum, aS ég var stödd á þeim staS, sem égátti heima. Mér finnst eins og ég heyri rödd sem segir: „Þú munt verSa á llfi þegar Jesús kemur aftur, eSa þegar heims- endir kemur. “ Mérfannst ég trúu þessu mjög vel og ég vona aS þaS ratist. Þetta er alls ekki eini draumurinn í kverinu þar sem Kristur kemur fýrir, Guð fáðir hans kemur líka fýrir í nokkmm þeirra í líki gamals manns og sömuleiðis birtast englar höfúndinum. í einni engilsýninni sá hún „gróparnar í vængj- unum á englinum því að hann var alveg nakinn“. Hún bætir við dæmigerðum endi á draumlýsing-

x

Fjölnir

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Fjölnir
https://timarit.is/publication/985

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.