Fjölnir - 30.10.1997, Síða 92

Matthías Viðar Sæmundsson Til varnar hjátrú
yyAmi beitir gamal-
kunnum brellum í
rökleiðslu sinni:
taldar eru upp
fáeinar ástœður eins
og um staðreyndir
sé að rœða og lítið
úr öðrum gert efá
þœr er minnst.
Hann er maður
hins sjálfagða og
auðvitaða. Þegar
lesið er í textann
kemur hins vegar í
Ijós að rökferslan,
efsvo má kalla} er
reist á hugLegri og
umdeildri sögu-
túlkun sem í
þokkabót er rök-
studd með „skáld-
legum “ hártog-
unum. “
formi fullyrðingar sem allt á að skýra; margræð,
gömul og óljós bannhelgi verður að barnauppeldi
og umhverfisvernd án rannsóknar, því víti,
varúðir og bannblettir hafa ekki verið könnuð á
skipulegan hátt svo mér sé kunnugt um. Þetta
efni hefur verið vanrækt að því skapi sem það er
merkilegt, ritaði Sigurður Nordal 1972. „Það er
trúa mín“, skrifaði hann ennfremur, „að bann-
helgin sé dýpsta og lífseigasta rót hinnar æva-
gömlu trúar á huldar náttúruvættir".21* Hér er
ekki ætlunin að draga fram sannindi um eðli og
einkunn þess sem menn trúðu á, en bannhelgi á
sér trúlega margskonar kveikjur og hlutverk —
trú, táknmál og hagnýt sjónarmið hafa ofist
saman í tímans rás. Hið sama gildir væntanlega
um sögur um huldufólk og afturgöngur, en þær
seinni kenndu mönnum að ganga vel um kirkju-
garða, samkvæmt Árna. Þær höfðu með öðrum
orðum einungis hagnýtan tilgang, þótt ekki megi
„gleyma þeim mörgu hughreinu einstaklingum
sem í einlægni telja sig verða fýrir dulrænni
reynslu“ auk þeirra „sem þóttust búa yfir dulræn-
um hæfileikum" fýrr á tímum, en með því „vildu
þeir ávinna sér ákveðna virðingu11 (skál,. mín), að
sögn Árna. Allt er það svo mikið á mér, sagði
stúlkan; orðavalið dæmir sig sjálft.
Stöldrum hér við áður en lengra er haldið.
Við verðum í fyrsta lagi að hafa hugfast að ekki
eru allar ástæður til skoðana rök; sé einstaklingur
spurður af hverju hann hafi tiltekna skoðun, þá
getur hann svarað með ólíku móti. Hér verður að
gera greinarmun á orsökum, hvötum og tylli-
ástæðum sem að vísu geta blandast saman.22*
Maður getur til dæmis verið þeirrar skoðunar að
hann sé göldróttur af ýmsum ástæðum. Hann
kann að hafa drukkið frá sér „allt vit“ ellegar
hann þjáist af þráhyggju eða ofskynjunum; þá er
áfengisvíma eða skynvilla orsök þessarar skoðun-
ar án þess hún geti talist rök fyrir henni. Maður
þessi kann einnig að vera undir áhrifúm hvata
sem ekki þurfa að vera meðvitaðar, en geta ýmist
verið sannar eða annarlegar. Hann getur til
dæmis stjórnast af löngu gleymdum atburði eða
ómeðvitaðri sálarlífsflækju (þrá, kvíða) sem tekið
hefúr á sig form rökstuddrar sannfæringar.
Galdra-Loftur Jóhanns Sicurjónssonar er dæmi
um slíkan einstakling, sálarlíf þar sem tvær teg-
undir ástæðna, hvöt og orsök, falla saman. Mað-
ur þessi getur einnig notað falsrök sem yfirvarp
eða skálkaskjól, hann kann að hafa hagsmuni af
því að skapa sér galdraorð, það fúllnægir athyglis-
þörf eða er liður í valdabaráttu, svo dæmi sé tek-
ið. Þá geta margar ástæður legið til eins atburðar
eða verknaðar, sambland ytri kringumstæðna og
innri sálarlífsskilyrða, og offar en ekki er mat
þeirra háð afstöðu þess sem skoðar. Loks er
hugsanlegt að maður hafi verið alinn upp við
galdratrú, sé haldinn heilasjúkdómi, stjórnist af
hagsmunum og sjálfsblekkingu, en sé jafnframt
gæddur afbrigðilegum sálarlífs- eða dáleiðslu-
mætti sem venjulega er flokkaður undir „galdur“.
Afstaða hans getur mótast af rökum, hvötum og
átyllum í senn, enda er engin millivegsleysa á
milli eins og annars, þegar allt kemur til alls.
Röksemdafærslur daglegs lífs em háðar
reynslu og kringumstæðum, enda er hæpið að
greina á milli raka og annarra ástæðna fýrir skoð-
unum á grundvelli skynsemi; hvatir þurfa ekki að
vera annarlegar og hægt er að komast að ffáleit-
um niðurstöðum með því að beita fullkomlega
skynsamlegum ályktunarreglum. Segjum að mað-
ur hafi veitt því athygli að regntöffar að vori og
vorleysingar hafa fýlgst að svo lengi sem elstu
menn muna. Er eitthvað óskynsamlegt við þá
ályktun að úr því þessi árstími hefúr alltaf haff
þennan eiginleika þá vori seint og illa án töffa-
athafúa. Rökffæðingum hefúr a. m. k. ekki tekist
að hrekja slíka álykmnaraðferð á óyggjandi hátt.
Margir ffæðimenn hafa á hinn bóginn horft ffam
hjá því, talað er þegar verst læmr um óröksmddar
skoðanir, heimskuleg heilafóstur, vitleysiskreddur
sem fólk á ýmist að hafa spunnið upp sér til
skemmtunar eða sameinast um rakalaust. Nánari
athugun leiðir samt í ljós að jafúvel „barnaleg" víti
em hvorki átyllur, lygar né firmr, heldur byggjast
þau ofi og tíðum á reynslu og/eða röklegum álykt-
unum sem fléttast á merkilegan hátt saman við
hverfa eða analógíska heimsmynd. Þau búa með
öðrum orðum yfir raunverulegum þekkingar-
forða, enda gemr það eitt skýrt erfiðleika upplýs-
ingarmanna á sínum tíma, heimsmyndardeiglu
átjándu aldar sem snerist ekki um togstreim
þvaðurs og vísinda heldur ólíkar skýringar- eða
sönnunaraðferðir, eins og rakið er í Bókmennta-
sögu /7/(1997). íslenskir fræðimenn hafá ekki
kannað skipulega dýpri rök þessarar þekkingar,
heldur hafa rökleysa og ósannindi yfirleitt verið
lögð að jöfnu án rökstuðnings; Þorvaldur Thor-
oddsen taldi að hjátrúin væri í sjálffi sér ósönn og
órökrétt þótt fólk aðhylltist hana og samkvæmt
Árna Björnssyni er hún nýrómantískur lygasam-
setningur. Þar talar svo sannarlega maður sem veit.
Árni beitir gamalkunnum brellum í rök-
leiðslu sinni: taldar em upp fáeinar ástæður eins
og um staðreyndir sé að ræða og lítið úr öðmm
gert ef á þær er minnst. Hann er maður hins
sjálfsagða og auðvitaða. Þegar lesið er í textann
kemur hins vegar í ljós að rökfferslan, ef svo má
kalla, er reist á huglægri og umdeildri sögutúlkun
sem í þokkabót er rökstudd með „skáldlegum"
hártogunum. Árni viðurkennir til dæmis með
semingi að „galdratru' hafi verið hvað útbreidd-
ust hérlendis á sautjándu öld og ffaman af
átjándu öld; nokkuð mun kannski vera til í því
svo langt sem það nær á veraldargötunni. Þá er
getið um „allskonar fúrðutrú“ og „grósku ýmissa
fúrðuhugmynda“ sem stöfúðu af „opinberri inn-
rætingu“, því galdrafar reið yfir sunnan úr
Evrópu fýrir tilsmðlan „einstakra lögmanna og
presta“. Ekkert er minnst á sögulegar reynslu- og
hugsunarhefðir, heldur er málinu drepið á dreif
með samanburði við nútímaleg verðbréfavið-
skipti: „í sjálfú sér þarf engan að undra þótt hug-
kvæmir menn létu sig á þrengingartímum
dreyma um töfralausn vandamála sinna. Það er
sambærilegt við fáránlegt brask ýmissa athafna-
manna nú á dögum sem láta sig dreyma um
skjótfenginn gróða með fjármálatöfmm". Hér
nær skilningur Árna Björnssonar á sögulegu
samhengi og skilyrðum sálarlífs effirminnilegu
hámarki. Hið sama má kannski segja um útskýr-
ingu hans á draugasögum, en mórar og skottur
„hefðu getað átt sér hliðstæðu í þroskaheffum
unglingum eða niðursetningum sem sættu illri
meðferð", ritar hann, og túlka sögurnar þá
„hefndarhug þeirra, samlíðun nágranna og jafnvel
brenglaða samvisku fúlmenna". Þessari drauga-
greiningu lýkur svona: „Rugluð eða drykkfelld
Fj
92
1 ■
olmr
tímarit handa
islendingum
hnust ‘97
2ri Sigurður Nordal: „Forspjall", 1972, xxx
22* Sjá umfjöllun í riti Peters Geach, Þorsteins
Gylfasonar og Eyjólfs Kjalars Emilssonar: Þmtu-
bókarkom. Reykjavík: Heimspekistofnun Háskóla
íslands, 1989, 1-5
2^Jón Sigurðsson, 1860, 191
2“ú Ég hef notað hugtök „töfraskilnings“, „trúarskiln-
ings“ og „vísindaskilnings" um þennan hugmynda-
hræring. fslensk bókmenntasaga III. Reykjavík: Mál og
menning, 1996, 43-68
25^ Mikið hefur verið skrifað á seinustu árum um
tengsl trúar, vísinda og töfra, en enn skortir ítarlegt
yfirlitsrit um sögu töfrarannsókna frá nítjándu öld til
samtímans. Áhugafólki skal þó bent á tvær ffóðlegar
(alvöru)bækur um þetta efni: Ariel Glucklich: The End
stertimenni hefðu einnig getað orðið fýrirmynd
að ýmsum flökkudraugum“. Þarf nokkru við
þetta að bæta; smyrjum hár vort, bræður, og
klingjum skálum!
Toept á wawdamáli
Mönnum gleymist stundum að „upplýsingin" var
vígorð en ekki veruleiki, enda varaði Jón Sigurðs-
son árið 1860 við tvenns konar öfgum, „ofstæki
hjátrúar einstakra rnanna" og „spotti heimskra
gárunga“, jafúffamt því sem hann deildi á frum-
stæða skynsemistrú, „trúleysi ofvitringanna“, með
svofelldum orðum: „Það er eitt af þeim einkenn-
um, sem fýlgdi skynsemistrúar öldinni, að kasta
ffá sér öllu, sem var byggt á trú, en ekki reynslu;
menn þótmst ekki vilja trúa því, sem menn ekki
skildi, en ef satt skal segja þá skildu þeir harðla
lítið, sem von var, þeir vissu ekki enn, heldur en
Nikodemus, hvaðan vindurinn kom eða hvert
hann fór. Til hvers á þá að láta sér svo drembi-
lega, eins og maður þykist vita allt og skilja allt,
og ekki vilja heyra annað nefút?“23* Það er hyggi-
legt að hafa þessi ummæli forsetans í huga þegar
reynt er að skilja trúarlegt hugarfar fýrri alda, því
það myndaði ekki samstæða heild í kirkjulegum
skilningi, eins og fram er komið, heldur blönd-
uðust saman ólíkar og andstæðar hugmyndaflétt-
ur sem erfitt er að afmarka, rekja saman og til
róta.24* Við skulum því ekki hafna „hugarslangri“
sem stangast á við vitneskju um opinbera guðs-
dýrkun eða átrúnað; „óljósar skoðanir" kunna að
skipta jafnmiklu máli og opinberar trúarkenning-
ar, enda er enn margt á huldu um forsendur trú-
ar, dulvísi og raunsæis; hvort táknræn, magísk
eða dulúðug hugsun sé í eðli sínu frábrugðin
hagnýtri skynsemi og vísindalegum hugsunar-
hætti. Flækjan snýst með öðrum orðum um eðli
og aðferðir töfrareynslu, rökfræði galdurs og hjá-
trúar, hvort „ffumstæð“ hugsun lúti grundvall-
arlögmálum vestrænnar rökfræði eða ekki, enda
er ýmist rætt um for-rökvísi, trú á yfirskilvitlegt
orsakalögmál, samsemdarheim, uppmnalega
samrunaskynjun, hverfa hugsun, töffahvörf og
táknrænar gjörðir (performansa) í fræðiritum.25*
Samband trúar og reynslu hefúr auk þess ekki
verið skýn á fúllnægjandi hátt, kannski af því
ekki er um raunverulega mótsögn að ræða; töffa-
athafúir virðast búa yfir „hludægri“ sálarlífs-
reynslu sem eyðir í algleymi sínu mörkum „hug-
ar“ og „líkama“, „menningar" og „náttúru". Sé
þessi lýsing rétt er töfraathöfúum ekki aðeins
beint að efnislegum heimi þar sem dularfúllir
áhrifastraumar eiga að hafa yfirskilvitlegar afleið-
ingar, heldur endurspegla þær sálræna atburði
sem í senn eru náttúrulegir og afbrigðilegir.
Tökum þekkt dæmi úr sögu mannfræðinnar:
Svertingi nokkur af þjóðflokki Azandemanna var
á heimleið að kvöldlagi effir erfiða og hættulega
veiðiferð. Hann bar feng sinn á bakinu og skim-
aði órólegur til himins, því kæmist hann ekki
heim fýrir sólarlag var lífi hans háski búinn í
skóginum. Hann staðnæmdist því á göngu sinni,
tók upp grjóthnullung og tróð honum ofan í
nálægan trjábol, jafúframt því sem hann tuldraði
fýrir vörum sér: „Þú steinn, megi sólin ekki setj-
ast fljótt í dag. Þú steinn, seinkaðu sólinni uppi á
himninum svo ég komist áður heim; effir það má
sólin setjast1'.2® Maðurinn hélt að því búnu ferð
sinni áffam og segir ekki meira af honum. Þessari
töffaathöfú mun hafa verið ædað að seinka eða
stöðva um smnd niðurför sólar, hún átri að hafa
bein áhrif á máttarvöldin með dularfúllum hætri.
Tonryggið nútímafólk sem ekki trúir á eðlislæga
heimsku „ffumstæðra" kynþátta hlýtur að spyrja
hvort svertinginn hafi trúað þessu í raun og veru;
vissi hann ekki að sólin „rís úr sæ“ og „hnígur til
viðar“ með sama hætti hverju sinni, að menn
geta með engu móti seinkað, snúið við né hraðað
sólarhringnum, þótt töffað sé, þusað og grtískað?
ofMagic. New York /Oxford: Oxford University Press,
1997; Stanley Jeyaraja Tambiali: Magic, science, religion,
and the scope of rationality. Cambridge: Cambridge
University Press, 1990
25^ E. E. Evans-Pritchard: Wicthcrafi, Oracles and
Magic Among the Azande. Oxford: Clarendon, 1937,
469.