Fjölnir - 30.10.1997, Síða 93

Matthías Viðar Sæmundsson Til varnar hjátrú
Svo hlýtur að vera. Af hverju tróð hann þá grjót-
inu í tréð með velvöldum orðum í stað þess að
hraða för sinni þegar í stað? Sá hann ekki að tek-
ið var að skyggja, sviku skilningarvitin hann,
bjástraði hann við tréð gegn betri vitund? Sama
vandamál kemur upp þegar hugað er að regn-
dönsum, galdralækningum og öðrum töfrasiðum,
því fólk virðist trúa á orsakalögmál sem stangast á
við hversdagslega reynslu og dómgreind. Hvernig
má slíkt vera? er spurt. Þena er ef til vill ekki
jafhmikil ráðgáta og sýnist í fyrstu, því leggjum
við ekki hlutunum til nauðsyn af vana; búumst
við ekki við sólsetri í kvöld af því við höfúm van-
ist því að sjá slíkt alltaf gerast, sólin hefúr alltaf
„sest“ að kvöldlagi og „komið upp“ að morgni á
þessum tíma árs, svo lengi sem elsm menn muna.
Hér er um sögulega reynsluhugmynd að ræða;
við ályktum að hlutir sem fylgja hver öðrum í
tíma og em samlægir í rúmi myndi samband
orsakar og afleiðingar, samhengið tilheyrir hugs-
un okkar en ekki hlutunum sem slíkum. Sé þetta
rétt er lítill munur á hugtakamyndun töffa og
vísinda, hversdagslegt orsakalögmál tilheyrir
menningarlegum hugtakabúnaði líkt og lögmái
töfra sem reist em á venju og samkomulagi, þótt
sum megi rekja til beinnar reynslu.
Þetta tengist gmndvallarvandamáli mann-
2/) Gregory Bateson: Sacred Unity: Further Steps to an
legra ffæða að mínum dómi. Er svo dæmi sé
tekið eðlismunur á hugsunarhætti svertingjans
affíska, snæfellsks sjómanns á sautjándu öld og
nútímafólks sem ræktað hefúr með sér „hludæga
skynsemisgáfú"; eða felst munurinn kannski í
arfi, uppeldi og aðstæðum, má tii dæmis skýra
hann með mismunandi aðstöðu áhorfánda og
þátttakanda? Því er smndum haldið ffam að rök-
rænn skilningur taki að þróast þegar barnið lærir
að greina sig ffá ytri heimi og eigin líkama; vit-
und um orsakasamhengi og sérstakt sjálf verða
til „in tandem“, hefúr verið sagt,27) en vestræn
hugmyndaffæði hyllir sérstæði, einstaklingseðli og
rökræna hugsun, eins og kunnugt er; huganum
er ekki aðeins ædað að athuga heiminn á óvirkan
hátt, heldur leitar hann uppi „hludæg“ tengsl
með rökffæðilegum aðferðum, enda tengjum við
efúislega atburði sjaldan saman nema hægt sé að
benda á orsakatengsl. Sh'k hugmyndaffæði hefúr
líkast til skilyrt og gegnsýrt hugsun okkar og við-
brögð; við sjáum sjálf okkur sem alvitran höfúnd
skáldsögu, sem herraX, fyrir utan það sem gerst
hefúr, gerist og mun gerast. Tökum dæmi um
einstakling sem sér fúgl fljúga upp af grein rétt
áður en skothvellur kveður við. Hann ályktar
jafúóðum, næstum því ósjálffátt, að hljóðið hafi
fælt fúglinn þótt það heyrðist eftir á. Hann hafú-
ar með öðrum orðum eigin skynjun á grundvelli
vitneskju um hraða hljóðs og næma heyrn fúgla.
Nú má ímynda sér að seinni atburðurinn sé ekki
skothvellur heldur bílhljóð í fjarska eða jafnvel
særingarhvísl galdraþular. Þá er í huga okkar varla
um tengsl að ræða heldur tilviljun; tveir ótengdir
atburðir gerast næsmm því samtímis á sama stað,
er sagt. í báðum þessum tilvikum tökum við
okkur stöðu fyrir utan það sem gerðist, við emm
að eigin matí óháð einstökum atburðum, skoð-
um þá ofan af hludægum og hlutlausum sjónar-
hóli, við höfúm skapað okkur „guðlega yfirsýn“,
ef svo má að orði komast, skynjum í gegnum
þekkingu, gagnstætt „þátttakanda“ fyrri tíðar sem
hrærðust í kviku atburðanna, en „ffumstæðu
hugarfari“ hefúr stundum verið lýst í ljósi slíkra
tengsla; Lucien Levy-Bruhl nefúdi þau til dæmis
„participation“ og Georges Bataille fánn í þeim
upptök trúarlegrar reynslu. Slíkur einstaklingur
sér fúglinn fljúga upp og heyrir síðan hvell, en
hann ályktar ekki þar með af takmörkuðu
hyggjuviti sínu að fúglinn sé orsök hljóðsins af
því atburðirnir tveir eru nálægir í tíma. Þessir
atburðir geta því aðeins fangað athygli hans að
þeir hafi áhrif á líf hans á einhvern hátt, en gerist
það er líklegt að fúglinn og hljóðið tengist saman
innan heildar sem hann er hluti af; hann nemur
ekki vélræn orsakatengsl heldur merkingarsam-
hengi sem ef til vill er hægt að hafa áhrif á með
áhrínstöffum, enda er hann í ákveðnum skilningi
hiuti af því sem hann skynjar; skynjun, þekking
og umhverfi mynda samvirka, líffæna heild.
Einstaklingarnir tveir virðast lifa í gjörólíkum
heimi, en sé að gáð kemur í ljós að mismunur
þeirra er minni en æda mátti. Varast ber að gera
of mikið úr mismun frumstæðra og siðmennt-
aðra manna, því herra Xer sennilega tálsýn, við
höfúm varla „hludausari“ yfirsýn en svertinginn í
ffumskóginum þegar allt kemur til alls. Rann-
sóknir innan málvísinda og heimspeki hafá að
minnsta kosti sýnt að mngumál okkar inniheldur
forn samsemdar- eða þátttökuvensl sem eiga sér
upptök í beinni reynslu tíma og rýmis. Sumir
ffæðimenn telja jafúvel að töffahugsun sem bygg-
ist á merkingarsamhengi sé ekki í eðli sínu ffá-
brugðin vísindalegri orsakarhugsun; það sem skil-
ur á milli er ekki rökffæðileg færni, heldur sálræn
og vistffæðileg afstaða tíl atburða. Margir hafa
eins og kunnugt er talað um „yfirnáttúruleg
orsakalögmál", „dulúðug töffatengsl" eða „yfir-
skilvidegan eðlismátt“ hugar og náttúm, en þegar
allt kemur til alls snýst vandamálið um reynslu-
tengsl sálarlífs og ytri viðburða. Töffahugsun
(dulhyggja, hjátrú) þarf ekki að fela í sér skort á
skynsemi, heimsku eða rangar ályktanir, heldur
getur hún falið í sér vísvitaða eða ómeðvitandi
höfhun rökhugsunar, enda réðst saga töfra ekki af
uppgötvun vísindalegrar rökvísi, þótt tala megi
um óbein tengsl, heldur breytingu á hugarfari
eða hugsunarhætti, sálrænni og vistffæðilegri þró-
un. Tengsl hugar og reynslu em samsettari en
ffam kemur í einföldum andstæðusetningum um
vísindi og töffa, sannindi og ósannindi, skynsemi
og hjátrú, enda þarf ekki mikið til að breytast í
hégiljung á öld Pauu og de Brogilie. Það er að
minnsta kosti ljóst að vandamál trúar og rökvísi
er óendanlega miklu flóknara en fram kemur í
ritgerð Árna Björnssonar.
Fjölliygglmei&ingar
1. Ég held að Paul Feyerabend hafi haft nokkuð
til síns máls; við lifúm tæplega í einum heimi,
eða svo dæmi hans sé notað: „Skógarvörður
skynjar umhverfi sitt á annan hátt en rammvillt-
ur borgarbyggi á helgarferð, hann nemur aðra
atburði í þykkni skógarins, ekki aðeins ólíkar
myndir sömu atburða, enda útheimtir umhverfi
hans sérstaka tegund þekkingar sem ókunnugur
ferðalangur býr ekki yfir“. Þetta er enn augljósara
ef horff er til framandi menningar eða annars
söguskeiðs, ritaði Feyerabend; „guðir Forn-
Grikkja voru lifandi nærvera, „þeir voru þarna“,
en nú á dögum fyrirfinnast þeir hvergi". Reynsla
vestræns borgarbúa hjá affískum ættbálki sýnir
hið sama: „Ég hafði aldrei verið í sveit og gat
Ecology of Mind. New York: Cornelia & Michael Bessie, 1991, 70-71
AD BYGGJA UPP
HUGMYNDABANKA
Eitt af því mikilvægasta í
hugmyndavinnu er að
koma sér upp hugmynda-
banka. Leiðin til pess er að
láta sér ekkert óviðkomandi
og skoða sem fjölbreyttast
efni og fyrirbæri. Ekki
einskorða þig við þekkta og
venjulega upplýsinga-
brunna. Alnetið er sá staður
sem hægt er að skoða og
leita að upplýsingum og
innblæstri fyrir hugmynda-
vinnu. Söfn, vísindaskáld-
sögur, uppfiettirit, kvik-
myndir, skemmtigarðar,
furðulegar vísindakenn-
ingar, kenningar um
menningu, táknfræði,
teiknimyndasögur, líffræði,
trúarhugmyndir, memetic,
tónlist, bókmenntir, mynd-
list, framandi menning
o.s.frv.. En Nú er komið að
þér að búa til þinn eigin lista
yfir það sem þú telur að
komi þér að gagni.
Fjölnir
haust '97 93