Fjölnir - 30.10.1997, Blaðsíða 98

Fjölnir - 30.10.1997, Blaðsíða 98
Gunnar Smári Egílsson ...ef ég mætti svara fyrir mig og mína „Sambúð talmáls og ritmáls svipar um margt til sam- búðar opinberrar umrœðu og tilfinn- inga og skoðana einstaklinganna í samfélaginu. Hœtt- an á aðgreiningu þama á milli er sú sama og afleiðingin er ósköp lík. Opin- ber umrœða hættir að geta endur- speglað lifisýn, skoðanir, viðhorfog væntingar einstakl- inganna og smátt og smátt koma þeir sér upp tvenns konar sannleika. Annars vegar hafa þeir sín einka- viðhorfog eru til- búnir að tjá sig um þau í smœrri hóp- um og hvar sem engin hœtta er á að ummœli þeirra séu skjalfest eða hljóð- fest. Þegar þeir hins vegar ijá sig opin- berlega þá leggja þeir einkaskoðanir sínar til hliðar og taka upp sínar opinberu skoðanir. Samfélag sem sam- sett er úr svona einstaklingum þroskast eitthvað út í bláinn. “ Fj •• T * olnir timarit handa islendingum hnust '97 er búinn að biðja svo sárlega um í greinum sín- um í Moggatium. Ef það er rétt hjá Silju þá þekk- ir Þrösmr ekki óskabarnið sitt þegar því er fleygt upp í fangið á honum. Silja þurfti hins vegar ekki að lesa nema formála blaðsins og fylgigreinar hans til að átta sig. Nú veit ég ekki hvort þetta er rétt hjá Silju, ég er enn að bíða eftir að Kristján KristjAnsson, heimspekingur að norðan, segi mér í Lesbókinni hvað póstmódernisminn er. Ég vil þó ekki efast um glöggskyggni Silju. Það segir sig ef til vill lfka sjálft að einhverja póstmóderníska takta megi finna í Fjölni. Jafn fyrirferðarmikil skepna í sam- tímanum hlýmr að skjóta upp kollinum í blaði sem vill lifa sína eigin tíma — annað er ómögu- legt. Og þó. Samkvæmt Silju hefúr öllum íslensk- um blöðum tekist þetta hingað til. Annars get ég lítið sagt um gagnrýni Silju því hún var um fátt neikvæð. Það var helst að hún kvartaði yfir að ég væri helst til langorður og um það segi ég náttúrlega sem allra minnst. Kurtei»i»wewiMr móðgaðm Nú þegar ég er sjálfsagt fýrir löngu búinn að hrista Silju af mér vil ég játa dálítið fyrir þeim sem enn lifa. Ég er að skrifá þessa grein vegna þess að ég vil standa með mínu blaði, sýna að ég er stoltur af því. Og svo langaði mig líka til að svara gagnrýni af því að það má ekki og ég hef aldrei skilið hvers vegna. Góðhjartaðir menn hafá bent mér á þessa gullnu reglu en þeim hefúr ekki tekist að útskýra hana fyrir mér svo ég skilji. Suma þessara manna hef ég síðan séð kengbogna undan smávægilegum aðfinnslum eða tútna út af sótsvartri reiði. En þeir svara aldrei fyrir sig. Auðvitað tel ég mig vita út á hvað þetta gengur. í fyrndinni þótti það mannkostur að standast gagnrýni. Manngildishugmynd þess tíma gerði ráð fyrir að menn ættu að standa með eigin samvisku og móta skoðanir sínar út ffá henni. Gagnrýni bítur ekki slíkan mann. Hann er sinn eigin dómari. Aðrir geta fúndið að verk- um hans og orðum en það er einfaldlega þeirra mat. Aðeins þeir sem leggja meira upp úr áliti annarra en sínu eigin hrína undan gagnrýni. Við höfúm náttúrlega fyrir löngu gleymt þessum gildum. í dag hrína allir undan gagnrýni. Rithöfúndar, myndlistarmenn og leikarar halda ráðstefnur þar sem þeir hrína undan gagnrýni. En þeir svara henni aldrei. Þeir hnykla aðeins brýrnar og setja upp hundsaugu til að sýna hvað þeir eiga bágt og hversu djúpt þeir em særðir. En það heyrist ekki boffs frá þeim. Ekki opinberlega. Prívat og persónulega vaða þeir elginn og rekja hvernig öfúndin boraði sig í gagnrýnandann, byrgði honum alla sýn og jók honum heimsku. Þeir rekja ósigra hans í gegnum þroskastig bernskunnar og þolraunir fúllorðinsár- anna. Þeir afhjúpa getuleysi hans á öllum svið- um. En opinberlega segja þeir ekki neitt. Hin gullna regla heilsteypts manns er þannig orðin að kurteisi móðgaðra. Og móðgunin er orðin mannkostur og nýtur virðingar. Hún smit- ast jafhvel. Ef ljóðskáld má þola slæma gagnrýni þá móðgast hann. Og móðgun hans ferðast um á Pegasusi og smitar önnur skáld og ljóðaunnend- ur. Gagnrýnin verður móðgun við lífsviðhorf þeirra og lífsstíl, vefengir grunninn undir sjálfs- mynd þeirra. Og þar sem fáum er eiginlegt að grípa móðgun á lofti og nýta hana sem kveikju að málefúalegri umræðu þá svara skáldin gagn- rýninni ekki. Ekki frekar en þeir myndu svara þeim sem véki sér að þeim, liti niður eftir þeim, fórnaði höndum og segði: Mikið djöfúll ertu púkó! Slíku er ekki hægt að svara með öðru en að vinda upp á sig og strunsa burt. Og þegar menn meta alla gagnrýni sem þesskonar móðgun þá svara þeir henni náttúrlega ekki. Þannig hefúr hin gullna regla heilsteypts manns orðið að kurteisisvenju og síðan hálmstrái hins móðgaða. Það hefúr því orðið ákveðin umpólun í sið- ferði opinberrar umræðu. Gamlar kurteisisvenjur byggðar á mannkostum hafa orðið að skjóli fyrir leti og deyfð. Og þegar svo er komið er tími til að leggja kurteisisvenjunum, þá er orðið siðbæt- andi að brjóta þær. Degar rítmál verður of ffirrt: ffyrir talmálið Ef ég má skýra þetta aðeins nánar vil ég taka dæmi af mismun talmáls og ritmáls. Ef við ímyndum okkur heppilegt sambýli þessara tveggja mála þá yrði það þannig að talmálið tæki örum breytingum og leitaði nýrra leiða en þróun ritmálsins væri hægari, það tæki upp varanlegar breytingar á talmáli en sleppti smærri tískubólum ffamhjá sér. Talmálið væri þá hinn leitandi þáttur tungumálsins, einskonar nýjungagjarn galgopi. Ritmálið stæði hins vegar traustari fótum í hefð- inni en væri samt það víðsýnt að það tæki mið af öllum þeim breytingum sem leiddu til góðs. Saman myndu þessi tvö síðan náttúrlega lifa hamingjusamlega til æviloka og geta af sér kvika og lifándi umræðu. En það er líka hægt að hugsa sér erfiðari sambúð málanna tveggja. Ritmálið gæti orðið su'ft í sinni grónu hefð og miklu reynslu og átt erfitt með beygja sig undir kröfúr talmálsins um breytingar. Með tímanum myndi samkomulagið versna, talmálið hafna leiðbeiningu ritmálsins og ritmálið að sjálfsögðu forherðast í íhaldssemi sinni. Málin myndu þroskast hvort ffá öðm og skilja á endanum. Talmálið fyndi sér nýtt og þjálla ritmál að lifa með og ritmálið myndi að sama skapi finna sér einhvern hóp sem sæi sér hag í að tala vandaðra og upprunalegra mál en allur almenningur. Við höfúm fylgst með þessum hjónaerjum hér á íslandi þó þær hafi ekki orðið jafn drama- tískar og víðast annars staðar. Ritmálið og talmál- ið hanga hér enn saman og skilnaður liggur ekki í loffinu. Það má klaga upp á ritmálið að það sé helst til íhaldssamt en það bliknar eiginlega í samanburði við íhaldssemi hinnar rimðu hugsun- ar. Löngun íslendinga til að vernda mnguna sína hefúr nefnilega ýtt undir andstyggð þeirra á klúrri hugsun sé hún á prenti. Til dæmis var það ekki fyrr en nú nýlega að íslendingar fóm að ríða að einhverju ráði á prenti, mörgum áratugum á effir þeim þjóðum sem þeir þó vilja bera sig sam- an við í flestum efúum. Og eins og fslendingum tekst off að vera kaldir og töffþegar maður rekst á þá úti á götu þá verða þeir svoh'tið kjánalegir þegar þeir reyna að vera töff á prenti. Lífsstíll göt- unnar er of óheflaður fyrir pappírinn. En auðvitað er þetta skylt. Verndað ritmál ber með sér verndaðan hugmyndaheim. Og í raun er það tilraun til stjórnar á hugmyndaheim- inum að stjórna þróun ritmáls. Ameríkanar myndu sjálfsagt kalla það menningarlega kúgun eins þjóðfélagshóps á öðrum. Þannig ffer lífssýn og viðhorf lítilsvirtustu hópanna ekki inngöngu í hugmyndaheim okkar. Honum er ekki hafnað á forsendum hugmyndanna heldur talsmátans. Sambúð talmáls og ritmáls svipar um margt til sambúðar opinberrar umræðú og tilfinninga og skoðana einstaklinganna í samfélaginu. Hætt- an á aðgreiningu þarna á milli er sú sama og af- leiðingin er ósköp lík. Opinber umræða hættir að geta endurspeglað lífssýn, skoðanir, viðhorf og væntingar einstaklinganna og smátt og smátt koma þeir sér upp tvenns konar sannleika. Ann- ars vegar hafa þeir sín einkaviðhotf og em til- búnir að tjá sig um þau í smærri hópum og hvar sem engin hætta er á að ummæli þeirra séu skjal- fest eða hljóðfest. Þegar þeir hins vegar tjá sig opinberlega þá leggja þeir einkaskoðanir sínar til hliðar og taka upp sínar opinberu skoðanir, Sam- félag sem samsett er úr svona einstaklingúm þroskast eitthvað út í bláinn og örugglega ekki til þess að sinna þörfúm einstaklinganna sem búa í þvf. Og opinber umræða í slíku samfélagi verður náttúrlega jafn dauð og ritmál sem hefúr skilið við talmálið sitt, hún verður einskonar þykjust- unnileikur, hamur sem einhver eiturslangan skildi eftir áður en hún skreið bun. Tveir gawwlcíKar á lofti Og þá er ég kominn að þeirri reynslu sem hefúr verið mest sláandi við að ritstýra Fjölni. Við undirbúning þessara tveggja blaða hef ég talað við eitthvað um 250 manns um hugsanleg greinarskrif í blaðið. Úrtakið hefúr verið meira og minna tilviljanaúrtak úr minni mínu. Það hefúr verið gleðilegt að finna hjá stórum hluta þessa hóps óskir um að Fjölniryxi til þess að verða góður vettvangur fyrir skoðanaskipti og tæki til skilgreiningar á því samfélagi sem við lifúm í. En það hefúr verið andstyggilegt að átta sig á hvað óttinn við opinbera umræðu hefúr gegnsýrt samfélagið okkar. Ekki einungis vegna þess að fólk veigrar sér við að styggja raunverulegar og ímyndaðar valdablokkir heldur hversu auðvelt fólk á að leggja annað mat en sjálfs sín á skoðanir sínar og hugmyndir. Ég hef rætt við menn sem hafa lýst fjálglega gem- og andleysi þess geira sem þeir starfa í og rakið þetta til skorts á opinskárri umræðu um þau málefúi sem sannarlega skipta máli, en um leið og ég sting upp á því að þeir tjái sig um þetta í lítilli grein þá venda þeir og út- skýra með jafn heitum sannfæringarkrafti að það geti þeir ekki vegna þeirra afleiðinga sem skrifin myndu hafa fyrir prívadíf þeirra og starfsffama. Þeir tala ekki aðeins tveimur tungum heldur virðast þeir hugsa með tveimur heilum. Sem bemr fer má enn finna almennilegt fólk á íslandi og þessi tvískinnungshátmr er ekki enn það al- gengur að ekki megi gefa hér út þokkalegt blað. En það er eftir sem áður eitthvað óhugnanlegt við þetta. Það er hryllilegt að átta sig á að maður lifir í samfélagi þar sem óttinn við að tjá skoðanir sínar er lamandi og menn þurfi að brýna kjark sinn — eða jafnvel fífldirfsku — til að segja meiningu sína. Ég er ekki sá samsæriskenningarsmiður að ég treysti mér til að segja hverjir hafi hag af að lifa í svona samfélagi. Reyndar veit ég að það er einskis hagur. Ef einhver heldur það þá vona ég að hann átti sig. Ég held að þetta sé tilkomið af vondri hefð í samfélaginu og bágu andlegu ástandi nú. Við emm svo vönkuð að við getum ekki hrist af okkur hefðina. Ég veit fúllvel að við getum ekki hresst upp á andlegt ástand okkar í einhverri hópvinnu. Það verður hver og einn að gera fyrir sjálfan sig. Hver og einn verður að þjálfa sig í að standa með sjálf- um sér og smátt og smátt komast að því að ef hann lagar sig sífellt að kröfúm annarra eða hugs- anlegum viðbrögðum þeirra þá er hann í raun að afklæðast persónuleika sínum. Hann kýs að lifa lífi annarra. Þar sem þessir valkostir mæta okkur í smáu sem stóru þá erum við í raun sífellt að taka ákvörðun um hvort við viljum lifa okkar lífi. Það er viðvarandi verkefni hvers og eins okkar að velja milli lífs og dauða. Og eina hjálpin sem við get- um veitt hvort öðru er að velja rétt fyrir sjálf okk- ur. Og hér kemur framtíðarsýn: Þegar æ fleiri hafa horfst í augu við þetta val þá munum við smátt og smátt fara að meta menningu okkar út frá virkni samfélagsins, hversu frjálsir menn em að tjá hugmyndir sínar og vilja og hversu auð- veldlega þessar hugmyndir ferðast um samfélagið. Við munum ekki lengur þurfá að telja tónleika, myndlistarsýningar, útgefnar bækur eða útskrif- aða stúdenta til að sannfæra okkur um að við lifúm í menningarsamfélagi. Við munum finna kraft menningarinnar ólga í æðum okkar, skynja ábyrgð okkar í samfélaginu og óskir okkar munu þroskast með þróun þess. Síðan mun ný Jerú- salem stíga niður af himnum og allir menn öðlast eilfft lif. Nei, það gerist víst ekki. Flestir þeir sem hafa hugsað út í það hafa komist að því að lífið er einskonar vegur — ekki leið að endamarki eða sigurlaunum — heldur einungis vegur. Tdraun okkar til að efla samfélag- ið sem við lifúm í er því markmið í sjálfú sér og verður ekki mæld út frá sýnilegum árangri. Og sökum þess er hún eilífðarverkefni, stærri en hvert okkar um sig. Þó við höfúm fengið slæman arf — herpt samfélag og lyddulega orðræðu — veitir það okkur ekki rétt til að skila því þannig af okkur. Þar sem tilraunin er markmiðið skiptir upphafsstaðan í ratm engu máli. Syndir feðranna koma aðeins niður á þeim sem em ófærir um að læra af þeim. Þannig er nú það. ■
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76
Blaðsíða 77
Blaðsíða 78
Blaðsíða 79
Blaðsíða 80
Blaðsíða 81
Blaðsíða 82
Blaðsíða 83
Blaðsíða 84
Blaðsíða 85
Blaðsíða 86
Blaðsíða 87
Blaðsíða 88
Blaðsíða 89
Blaðsíða 90
Blaðsíða 91
Blaðsíða 92
Blaðsíða 93
Blaðsíða 94
Blaðsíða 95
Blaðsíða 96
Blaðsíða 97
Blaðsíða 98
Blaðsíða 99
Blaðsíða 100

x

Fjölnir

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Fjölnir
https://timarit.is/publication/985

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.