Læknablaðið - 15.05.1998, Blaðsíða 43

LÆKNABLAÐIÐ 1998; 84
403
ing um erfðamengi mannsins og mannréttindi
(1) og hins vegar Yfirlýsing um viðeigandi
verklag við erfðarannsóknir frá siðfræðinefnd
Mannerfðamengisstofnunarinnar (Human Gen-
ome Organization, HUGO) (2). Frumvarpið
virðist mér heldur ekki samræmast mörgum
ákvæðum í samþykkt Evrópuráðsins frá 13.
febrúar 1997 um vernd heilsufarslegra upplýs-
inga (3).
I samþykkt Evrópuráðsins er áhersla lögð á
að hópurinn sem safna á upplýsingum úr sé
upplýstur um eðli rannsóknanna og hafi gefið
samþykki sitt. Einnig er ákvæði um að aðilar
að rannsókninni þurfi að gefa upp hvort hugs-
anlega sé um hagmunaárekstra að ræða. Einnig
eru skýr ákvæði í samþykkt Evrópuráðsins um
það hvenær sé heimilt að safna eða dreifa
heilsufarsgögnum. Ekkert þessara atriða virðist
falla að hugmyndum um gagnagrunninn og fyr-
irhugaða notkun hans.
Ef til vill er stærsta atriðið í þessu máli hver
sé réttur hvers einstaklings sem á gögn í slíkum
gagnagrunni. Ég tel að gagnagrunnurinn sé
þess eðlis að hægt sé að rekja gögn aftur til
sjúklingsins bæði á vinnslustigum og eins eftir
að gögnin eru komin inn í kóðaða grunninn.
Mér skilst reyndar að samkvæmt útfærslu ís-
lenskrar erfðagreiningar sé beinlínis gert ráð
fyrir að hægt sé leita aftur til valinna hópa sjúk-
linga sem gögn eiga í grunninum. Undir slíkum
kringumstæðum er það ófrávíkjanlegt að sjúk-
lingur gefi upplýst og óþvingað samþykki sitt
fyrir því að gögn um hann séu geymd í grunn-
inum.
Upplýsingarnar sem þurfa að koma fram til
einstaklingsins eru tilvist og innihald skýrslu,
af hverju gögnum er safnað og til hverra gögn-
in geti verið send. Einnig þarf að koma fram
ákvæði um rétt einstaklings til að neita sam-
þykki eða til að draga samþykki sitt til baka og
hverjar afleiðingar slíkra aðgerða væru. Ein-
staklingar hljóta einnig að eiga rétt á að sjá
gögnin um sig í gagnagrunninum og leiðrétta
og ganga þarf frá hvað gera skuli við óvæntar
niðurstöður rannsókna. Allt þetta ferli er flókið
og óljóst að hægt sé að koma því til skila til
heillar þjóðar þannig að viðunandi sé. Miðað
við hvað mörg lög og reglur snerta þetta frum-
varp og hvað eðli upplýsinganna er viðkvæmt
þá er það ótrúlegt að frumvarpið inniheldur
engin ákvœði um þessi mál.
Virðingu þjóðarinnar setur niður
Öllum þeim sem fylgjast með alþjóðlegum
fréttum í erfðafræði er ljóst að smáþjóðir og
staðbundin þjóðarbrot hafa orðið fyrir miklum
ágangi öflugra erfðarannsóknafyrirtækja. Und-
anfarin ár hafa slík fyrirtæki gengið mjög hart
fram í að safna upplýsingum og lífsýnum frá
þeim og er frægasta dæmið kannski ásækni fyr-
irtækisins Sequana Therapeutics á smáeyjunni
Tristan da Cunha.
I rannsóknum sínum gæta fyrirtækin oft ekki
að virðingu fólksins sem rannsakað er og það
fólk getur átt á hættu að vera brennimerkt sem
hópur eða einstaklingar, til dæmis vegna erfða-
galla sem er algengari hjá því en öðrum. Einnig
njóta hópamir sem eru rannsakaðir oftast ekki
fjárhaglegs ágóða sem felst í slíkum rannsókn-
um.
Þessi skefjalausi ágangur erlendra fyrirtækja
hefur leitt til þess að margar þjóðir keppast við
að setja lög og reglur til að vemda sinn hag. í
okkar heimshluta urðu Finnar, önnur kjörþjóð
til erfðarannsókna, harkalega fyrir þessari
ásækni. Frægasti mannerfðafræðingur Finna,
prófessor Albert de la Chapelle, kallaði þetta
fyrirbæri þyrluerfðafræði. Fulltrúar fyrirtækis
lenda í þyrlu, taka blóðsýni og upplýsingar og
fljúga burt en eftir situr fólkið án þess að skilja
hætturnar samfara þátttöku eða verðmæti upp-
lýsinganna sem það gaf frá sér. Ég held ein-
dregið að við ættum að leita álits vina okkar
Finna til að skilja betur um hvað málið snýst
áður en við byggjum eitthvað sem gæti verið
gagnagrunnsflugstöð fyrir þyrluerfðafræðing-
ana.
Hérlendis birtist þessi ásælni rannsóknarfyr-
irtækja í erfðaverðmætin í annarri mynd en eðli
málsins er í mörgum atriðum hið sama. Einka-
fyrirtæki ásælist erfðaverðmæti þjóðarinnar án
eðlilegs endurgjalds og spurning er um að-
gæslu í vernd viðkvæmra upplýsinga. Það bæt-
ir að vísu úr út á við að fyrirtækið íslensk
erfðagreining er íslenskur lögaðili og hjá því
starfa margir ágætir íslenskir starfsmenn. Upp-
lýsingar um eigendur og eignarhlut fyrirtækis-
ins liggja hins vegar ekki á lausu. Samkvæmt
erlendum fréttaskýringum keypti Roche hlut í
fyrirtækinu með samningnum (4). Ekki hefur
komið fram trygging fyrir því að íslensk erfða-
greining geti ekki í framtíðinni komist í meiri-
hlutaeigu erlendra aðila (ef svo er ekki þegar),
til dæmis í tengslum við hlutafjárútboð.
Aætlanir um gagnabanka á íslandi sem nær
til allrar þjóðarinnar og hefur að geyma sam-
tengingu heilsufarsgagna, ættfræðigagna og
sameindaerfðafræðiupplýsinga hefur vakið
mjög mikla athygli erlendis. Virtasta tímarit
heims á sviði líftækni Nature Biotechnology
hefur til dæmis nýlega birt tvær fréttaskýring-
argreinar um þetta efni. I marshefti tímaritsins