Sagnir - 01.06.1997, Page 11

Glæður minninganna
Þjóðin á Þingvöllum 17.júní 1994 upp-
lifði nú stund samstöðu og samheldni
sem virtist hafa komið henni gjörsam-
lega í opna skjöldu en skildi hana til
fulls og varðveitti hana í hjarta sínu sem
eftir var dags og um ókomin ár.J’
Ef þessi spá Ingólfs Margeirssonar rætist
er óhætt að segja að megintakmarkinu
með öllum herlegheitunum hafi verið
náð, að láta Islendinga fmna fyrir því að
þeir væru þjóð og muna það. Slíkir at-
burðir taka oft á sig talsverðan ljóma og
alveg sérstakar myndir í minningunni.
Í bók sem var tekin saman af Magnúsi
Jónssyni nokkrum árum eftir Alþingishá-
tíðina og kom út 1943 er frásögn af því
þegar dönsku konungshjónin og Gústaf
Adolf, ríkisarfi Sviþjóðar, stigu á land í
Reykjavík 25.júní 1930. Forsætisráðherra
tók ásamt fleirum á móti þeim Kristjáni
X. og Alexandrínu drottningu hans. Þegar
þeirri móttöku var lokið kom Gústaf
Adolf að bryggjunni og í bókinni segir að
forsætisráðherra hafi tekið á móti hon-
um.5(l Þetta er ekki allskostar rétt eins og
sést af kvikmynd Lofts Guðmundssonar.
Það voru nefnilega konungshjónin sem
tóku á móti sænska ríkisarfanum enda var
Kristján X. þá enn þjóðhöfðingi Islend-
inga.51 Ekki er ástæða til að ætla að hér sé
um meðvitaða sögufolsun að ræða. Þetta
atriði er hins vegar mikilvæg vísbending
um það hvernig íslendingar mundu — eða
vildu muna — atburðarásina nokkrum ár-
um síðar. Trúlega fannst mönnum þegar
frá leið og hillti undir lýðveldisstofnun að
svona hlyti þetta að hafa verið, Islending-
ar hefðu sjálfir tekið á móti sínum gest-
um.
Fyrir þjóðhátíðina 1944 var ákveðið að
láta kvikmynda bæði þingfundinn og há-
tíðahöldin „svo að atburðir þessir geymd-
ust í myndum, eins nákvæmlega og unnt
væri.“52 Kjartan Ó. Bjarnason tók það
verk að sér og hafði fjóra aðra kvik-
myndatökumenn sér til aðstoðar svo hægt
vasri að festa sem mest á filmu og frá mis-
munandi sjónarhornum. Gert var ráð fyr-
tr stuttum inngangi með fallegum lands-
lagsmyndum og svipmyndum úr atvinnu-
lífi þjóðarinnar.53 í samræmi við þetta fá
ahorfendur að vita strax í upphafi að
þjóðhátíðarnefnd hafi samið texta og
skipulagt myndina.54
Þessi kvikmynd Kjartans er býsna listi-
lega gerð og auðvelt að verða fyrir
nokkrum hughrifum þegar horft er á
hana. Landslagsmyndirnar í upphafi, sem
eru líklega um tíundi hluti verksins, eru í
senn glæsilegar og táknrænar. Dæmi um
það er kletturinn sem stendur upp úr
brimlöðrinu, barinn af hvítfyssandi öld-
um.55 Hann lætur sig ekki frekar en sú
þjóð sem allan þann tíma sem hún laut er-
lendu valdi þráði „að endurheimta fullt
frelsi og sjálfsforræði.““ Smám saman birt-
ist fólkið í töfrandi náttúrunni með reið-
skjóta sína og bústaði. Allt fellur það vel að
fóstuijörðinni og myndskeiðið undirstrik-
ar gott samband lands og þjóðar.57
Það er myndarlegur athafnablær yfir
þeirri sömu þjóð þar sem hún sinnir hin-
um ýmsu störfum. Það þarf að rýja féð,
smala því í réttir og heyja handa búsmal-
anum. Bóndinn stýrir hestasláttuvélinni
um túnið og dóttir hans heldur keik um
stjórntaumana á múgavélinni.58 Vissulega
er bara verið að sýna hlutina eins og þeir
voru í dagsins önn en hversdagsleikinn
fær alveg sérstakan annríkissvip þegar
skeytt er saman verkum sem voru alls
ekki unnin á sama árstíma.
Þessi starfsemisandi styrkist enn þar sem
menn hamast við síldveiðar, dytta að bát-
uin, skipa upp timbri og leggja vegi. Og
það er greinilega hugað vel að öðrum
þáttum þjóðlífsins, börnin una sér vel á
öruggum leikvöllum og fólkið nýtur frið-
sældar á göngu urn glæsilega lystigarða.59
Þetta er dugleg þjóð sem býr að traustu
atvinnulífi, hlúir að einstaklingunum og
leggur rækt við
sjálfa sig. Hún hefur
sýnt að hún getur
staðið á eigin fótum
og verðskuldar því
fullkomið sjálfstæði.
Þegar sá áfangi
náðist var auðvitað
enginn dumbungur
í hugum Islendinga
og bersýnilega vildu
framleiðendur kvik-
myndarinnar leggja
sitt af mörkum til að
minningin um þau
tímamót yrði sem
björtust. Þar sem sagt er frá ákvörðunum
Alþingis í Reykjavík ló.júní um stofnun
lýðveldis að Lögbergi sjást Þingvellir
skarta sínu fegursta í blíðskaparveðri."
Eins og sést á myndum frá völlunum
þann ló.júni þegar fólk var að koma sér
fyrir þá var veðurútlitið öllu drungalegra.
Það sama var uppi á teningnum daginn
eftir eins og snjóföl á regnhlífum hátíðar-
gesta ber glöggt vitni um“
Hafi einhverjum þótt veðrið skyggja á
gleðina má örugglega segja það sama um
það hvernig ástatt var fyrir Dönum sem
máttu lúta stjórn nasista á þessum tíma.
Mörgum hefur því létt þegar lesið var
heillaskeyti frá Kristjáni X., mannfjöldinn
fagnaði því innilega og í kvikmynd Ósk-
ars Gíslasonar má heyra hvernig húrra-
hrópin glumdu um vellina.62 Það er áber-
andi hversu illa þessi fagnaðarlæti skila sér
i mynd Kjartans Ó. Bjarnasonar. Þar
heyrist mikið lófaklapp en engin húrra-
hróp.',3Vissulega má hugsa sér að ekki hafi
öllum þótt ástæða til að hampa því að
daginn sem Islendingar sögðu sig úr lög-
um við krúnuna hafi þeir hyllt Danakon-
ung - og það kannski miklu kröftuglegar
en í Kópavogi 1662. Það sem mælir á
móti því að dregið sé vísvitandi úr við-
brögðununr er að frá þeim er skilmerki-
lega sagt í bók um hátíðina sem skrifuð
var af þeim sömu og skipulögðu kvik-
mynd Kjartans."1
Um þjóðhátíðina 1974 eru engar
heimildir til sem gefa færi á miklum sam-
anburði við útsendingu Sjónvarpsins frá
Þingvöllum. Það er erfitt að spá nokkru
um það hvernig Islendingar koma til með
að muna þá hátið og lýðveldisafmælið
1994.Trúlega gerir hver og einn sem á
annað borð komst á síðarnefndu hátíðina
sína samantekt með tímanum. Sjónvarpið
gerði eina slika samdægurs til sýningar
strax að kvöldi þjóðhátíðardagsins og þar
af leiðandi er hún
unnin á mjög
skömmum tíma.
Væntanlega var
henni ætlað að gefa
þeim sem ekki
höfðu fylgst með
útsendingunni yfir
daginn hugmynd
um hvað þá hefði
farið fram. Þess
vegna segir hún sína
sögu og full ástæða
er til að nefna
nokkur dæmi um
efnistökin.
Ur hátíðardagskránni gat að líta nokkur
lög í flutningi Þúsund barna kórsins, fólk
úr þjóðdansafélaginu að sýna lancers og
flutning Þjóðleikhússins á upphafs- og
lokaköflum úr íslandsklukkunni eftir Hall-
dór Laxness.65 Þá voru sýnd valin atriði úr
fjölsýningunni; brúardansinn, síldarævin-
týrið og Möllers-æfmgarnar í Flosagjá
ásamt sýnishorni afþví hvernig Þórberg-
ur Þórðarson iðkaði þá list allsnakinn i
eina tíð.66 Sauðavöluspámaðurinn og tví-
„Með hliðsjón af samsetn-
ingu dagskrárinnar og þeim
málum sem Alþingi tók fyrir
í tilefni dagsins er greinilegt
að það er engin sérstök
þjóðarvitund eða einhugur
sem rekur íslendinga dags-
ins í dag til að halda upp á
tímamót af þessu tagi."
SAGNIR 9