Sagnir - 01.06.1997, Blaðsíða 12

farar Kjarvals fengu Hka að fljóta með.1’7
Einnig voru sýnd nokkur viðtöl; við for-
menn þáverandi stjórnarflokka og konur
þeirra, tvær systur sem voru á Þingvöllum
17.júní 1944 og mæðgur sem báðar áttu
afmæli þennan merka dag.'’8 Samantekt-
inni lauk á mannlífsmyndum frá völlun-
um í hringiðu hátíðarinnar/’9
hversdagsleikinn fær
alveg sérstakan annríkissvip
þegar skeytt er saman verk-
um sem voru alls ekki unnin
á sama árstíma."
Um einstaka þætti í þessari samantekt
verður hver að dæma fyrir sig en þegar á
heildina er litið er jafnvel eftirtektarverð-
ara hvað var ekki tekið með. Fyrir utan at-
höfnina við Drekkingarhyl er full ástæða
til að nefna viðtal við Þór Whitehead
sagnfræðing, um aðdraganda þess að sögu-
þjóðin stofnaði lýðveldi.70 Enginn af pistl-
um sex listamanna, sem allir reyndu að
skyggnast undir fánaborgina og velta fyrir
sér áleitnum spurningum, komst að í þessu
yfirliti. Sem dæmi má nefna pistil dr.
Gunna sem fannst Island besta land í
heimi þangað til hann sá ömmu sína og afa
róta í ruslatunnum undir blaktandi fán-
um.71 Ekki þarf að fara mörgum orðum
um það hversu truflandi slík orð verka á
alla hátíðarstemningu. Þá er ólíkt hentugra
að styðjast við söngva, dans og síldarplan.
Samt sem áður er ekkert víst að pistlun-
um hafi verið sleppt afþví að einhver hafi
séð í þeim sundurlyndisfjandann. Onnur
skýring og ekki ólíklegri er að þeir hafi
einfaldlega ekki verið nógu skemmtilegir.
I þeim var bryddað upp á því sem skorti i
afmælisfagnaðinum, nefnilega alvarlegri
umræðu. Sennilega slæddist hin alþjóða-
hyggjufulla Maístjama með þar vegna þess
að lagið þykir svo fallegt að það hefur ver-
ið tekið í sátt. Það er orðið almennings-
eign og þar með meiningarlítið sönglag.
Þjóðin hefur gert það að sínu.
Söguskoðun í tengslum við
þjoðhátíðir
Hvort sem konungshyllingin 1944 var
ritskoðuð við gerð kvikmyndar Kjartans
O. Bjarnasonar eða ekki er varla ofmælt
að sú mynd beri þess merki að henni hafi
verið ætlað að varðveita hita sjálfstæðis-
baráttunnar og kveikja neista í brjóstum
þeirra sem ekki kynntust henni af eigin
raun.Jón J.Aðils, fyrsti sagnfræðikennar-
inn við Háskóla íslands, var ekki i nein-
um vafa um gildi þeirra markmiða i
sagnaritun enda taldi hann að þjóðernis-
tilfmningin væri
sterkust og göfugust, af því að hún er
sú tilfmning, sem á sér dýpstar rætur í
þjóðareðlinu. En hvað er þá þessi þjóð-
ernistilfmning, sem hefur borið oss
uppi og bjargað oss úr hættunum?
Þjóðernistilfinningin er í raun og veru
ekki annað en ræktarsemi, - ræktar-
semi við fortíð og endurminningar
þjóðarinnar.72
Þetta fellur fullkomlega að kenningum
Renans um viðhafnarsögu og mikilvægi
sameiginlegra minninga til að viðhalda
þjóðerni. Þessari stefnu var fylgt sam-
viskusamlega í íslenskum skólum um
langa hríð, ekki síst með kennslubók í Is-
landssögu eftirjónasjónsson frá Hriflu og
sú innræting „mótaði sjálfsímynd íslend-
inga í hartnær þrjá áratugi eftir að fullt
sjálfstæði var fengið.“73
Eðlilega hrikti í þeim stoðum eins og
öðrum í umróti áranna um og eftir 1970
þegar flest sem kallast gat rikjandi var
dregið í efa. Vinstrisinnaðir stúdentar
fengu nóg af íslenskri þjóðernishyggju
1974 því frá þeirra sjónarhóli vall
þjóðremban [þá] yfir landslýð í tilefni af
1100 ára afmæli Islandsbyggðar, og
ráðamenn og fjölmiðlar klifuðu á þjóð-
sagnakenndum klisjum um fortíð Is-
lendinga, þeim
klisjum sem við
erum öll alin upp
við. ... [Þ]á kom
Megas i fyrsta
sinn fram fyrir
stóran hóp með
rokkhljómsveit á
bak við sig — og
tætti í sig klisj-
urnar um Jón
Sigurðsson ogjónas Hallgrímsson.74
Þrátt fyrir að róttækt fólk hafi fundið til
velgju yfir öllum þeim klisjum verður
ekki annað séð en þjóðernishyggjan hafi
birst með mun hógværari hætti á sjálfri
þjóðhátíðinni á Þingvöllum 1974 en hin-
um þremur sem hér eru til umfjöllunar.
Auðvitað snerist hún líka urn tilteknar
minningar, að þessu sinni landnámið, en
þá var í brennidepli þjóðarátak í land-
græðslu til að greiða skuld þjóðarinnar
við fósturjörðina. Þegar á heildina er litið
hefur hún á sér meiri blæ föðurlandsástar
en þjóðernishyggju.
Hátíðarræða þáverandi forseta, Kristj-
áns Eldjárns, er að stórum hluta sögulegt
yfirlit í minningu landnámsins en hana
einkennir samt einhver ferskleiki, einhver
ný sýn á söguna.Til dæmis sagði Kristján
að rnenn í nágrannalöndunum hefðu
þurft að bíða eftir mjög óskáldlegum hlut
áður en þeir gátu siglt nógu langt til að
finna Island, sterkum kili og stóru segli,
og bað fólk líka að minnast þess í öllum
hátíðleikanum að það væri mesta afrek
forfeðranna að hafa lifað af í þessu kalda
landi.75
I ræðum fulltrúa þingflokkanna var rík
áhersla á nauðsyn þess að snúa vörn í
sókn í landgræðslumálum og þar að auki
ekki laust við óm af umræðu hippatíma-
bilsins. Ragnar Arnalds minnti á þá ógn
sem steðjaði að mannkyninu, þverrandi
auðlindir og aukna mengun: „Þessum
háska verður því aðeins afstýrt, að þjóðir
heimsins taki höndum saman og spari
ekkert til, jafnvel breyti lífsvenjum sín-
um.“76 Benedikt Gröndal tók í sama
streng og spurði: „Er ekki kominn tími til
þess að draga úr kröfunum um meiri lífs-
þægindi, en auka leitina að betra lífi?“77
Ræðurnar voru vissulega ekki gersneydd-
ar allri þjóðernishyggju en einn fulltrú-
anna fimm, Þórarinn Þórarinsson, skar sig
samt mjög úr með því að tala um þá
„réttmætu kröfu ... að Island verði aðeins
fyrir íslendinga."78
Annað sem vekur athygli þegar horft er
á upptöku frá þess-
um hátíðahöldum
er að þar er ekki
mikið um konur á
íslenskum búning-
um. Þvi miður eru
flestar hópmyndir
frá Alþingishátíðinni
1930 teknar úr mik-
illi fjarlægð. Þó
nokkuð virðist hafa
verið um að konur klæddust þjóðbúning-
um við það tækifæri.79 Varla var nokkur
kona á þjóðbúningi á lýðveldisdaginn
1944 enda veðrið þannig að flestir voru í
skjólgóðum flikum, bæði karlar og konur.
Það viðraði öllu skár á hátíðahöldin í
Reykjavík daginn eftir en á þjóðbúning-
um sjást nær eingöngu litlar stúlkur og
rosknar konur.811 Þetta kann að segja eitt-
hvað um tískuna á þessum tíma og að
ungar konur hafa ef til vill einfaldlega
ekki viljað klæðast þess háttar búningum
á stríðsárunum. Á lýðveldisafmælinu 1994
„Sem dæmi má nefna pistil
dr. Gunna sem fannst ísland
besta land í heimi þangað
til hann sá ömmu sína og
afa róta í ruslatunnum undir
blaktandi fánum."
10 SAGNIR