Sagnir - 01.06.1997, Side 98

Sagnir - 01.06.1997, Side 98
SVARTIDAUÐI Á ÍSLANDI - Plágurnar 1402 og 1495 sótt. Rétt er að benda á að Sveinn Pálsson gerir greinarmun á bólu sem „er þannig eitt höfudnafn yfir allkyns útslátt“ og bólusótt sem smallpox/variola. Bólan skilur eftir ævilangt ónæmi og verður því víðast í þéttbýli að barnasjúk- dómi en að öllu jöfnu fer hún ekki í manngreinarálit þó hún leggist auðvitað eingöngu á þá sem ekki smituðust í síðasta faraldri. Bólufaraldrar eru hins vegar mjög mismunandi og í flestum bólusóttarfar- öldrunr í Evrópu dó e.t.v. um 1% en í 47 ' öðrum 25—30%. I stórubólu sem gekk hér á árunum 1707-1709 er talið að um 25% hafi látist. Það tók þjóðina rúm 100 ár að ná sér og bólufaraldurinn er því einn helsti áhrifavaldur í síðari tíma Islandssögu. Ekkert verður ráðið um mannfall í fyrri faröldrum þó telja megi líklegt að bólu- sóttirnar 1555-56 og 1655-58 hafi verið 49 skæðari en venjulega. Sennilegt má telja að margar þær sóttir sem getið er um á 15. og 16. öld og hugsanlega á 17. öld. hafi verið pláguættar þótt auðvitað verði ekki úr því skorið með fullri vissu. Það er hins vegar ljóst að banvænar sóttir voru helstu áhrifavaldar íslenskrar fólksfjöldasögu fýrr á tímum. Líklega má rekja upphafið af þeim til plágunnar 1402 og hinar miklur sveiflur í fæðingar- og dánartíðni vekja athygli þegar íslensk fólks^öldasaga er skoðuð. Líklegast hef- ur fólksfjöldinn á tímabilinu 1402 til 1703 ekki orðið meiri en urn 50—60 þús- und en ógerlegt er að áætla sveiflurnar sem urðu á íbúafjöldanum á þessum tíma. Niðurstöður Samtímaheimildir um pláguna eru fáar en síðari tíma afskriftir og sögur öllu meiri en ekki er á þær treystandi. Einu öruggu heimildirnar um svartadauða eru fornbréf, Nýi annáll og Gottskálksannáll. Af þeim verður ekki annað ráðið en plágan hafi borist til helstu staða sunnanlands og norð- an og að hún hafi valdið miklu mannfalli. Ekki er mögulegt að áætla mannfall meðal landsmanna út frá tölum sem nefndar eru i annálum.Tilraunir sem gerðar hafa verið til að áætla mannfall út frá tölum um fjölda eyðijarða nokkrum áratugum eftir pláguna eru marklausar. Líkur benda hins vegar til að það hafi ekki verið meira en 45% í mesta lagi enda eru ekki dæmi um meira mannfall í Evrópu. Plágan 1402 er líklega fýrsta stóra áfall- ið í íslenskri fólksQöldasögu. I kjölfarið fýlgdu bylgjur banvænna sjúkdóma, eink- um bólusótt en hugsanlega einnig pestir af pláguætt. Þetta var ein helsta orsök þess Rottubanifrá miðöldum. að fólki fjölgaði ekki til langframa eftir svartadauða og því má segja að drepsóttir séu rneðal helstu áhrifavalda í Islandssög- unni frá því um 1400 frarn á 19. öld. Þetta gerðist einnig víða annars staðar í Evrópu nema hvað varanleg fólksfjölgun hefst þar fýrr en hér. Hinar miklu sveiflur í fæðing- ar- og dánartíðni fyrr á öldum sem ein- kenna íslenska fólksfjöldasögu eiga því sennilega upphaf sitt í byrjun 15. aldar. Samfélagslegir þættir eins og hærri gift- ingaraldur og færri giftingar, sem virðast vera ein af afleiðingum plágunnar og leiða m.a. til minni frjósemi, höfðu vafa- lítið einhver áhrif á fólksfjöldaþróunina en vafasamt má telja að þeir hafi ráðið úr- slitum. Það sama má segja um hugsanleg- ar breytingar á mataræði almennings og næringu ungbarna. Landþrengsli, lakari landkostir, kaldara loftslag og verra tíðafar, eldgos, hafis og uppblástur hafði auðvitað áhrif á líf fólks fýrr á tímum í ríkari mæli en nú. Hallæri, hungursneyð, upplausn og mannfellir af þessum ástæðum hafði sitt að segja en þegar til langs tíma er litið er ljóst að þessir þættir höfðu ekki úrslita- þýðingu fýrir þróunina í heild þótt þeir hafi haft staðbundin og tímabundin áhrif. Ekkert bendir til að þjóðin hafi verið í vítahring náttúrulegra umhverfisaðstæðna eða samfélagsþátta sem hún hafði enga stjórn á. Fólksfæðin var meginorsök vanþróunar landsins um aldir en ekki afleiðing hennar og aðalorsök fólksfæðarinnar voru ban- vænar sóttir. Eftirmáli I byrjun september 1997 var ég á ráð- stefnu í Liverpool „Health in the City: The History of Public Health" senr hald- in var af tveimur alþjóðlegum samtökum þar sem félagsmenn leggja stund á rann- sóknir á heilbrigðismálum (International Network for the History of Public Health ogThe Society for the Social .Hi- story ofMedicine). Þar hitti ég nokkra helstu sérfræðinga sem fjallað hafa um svartadauðann i Evrópu og bar undir þá „vandamálið" hér á landi. Lausnin var einfold og veitti jafnframt skýringar á því hvers vegna við höfum ekki áttað okkur á henni. Mér var sagt að Englendingar væru sér á báti í þessum málum og væru enn að velta sér upp úr vandamálum sem löngu væri búið að leysa. Þeirra fræði byggðust öll á niðurstöðuin rannsókna á Indlandi um síðustu aldamót og enskar bækur um svartadauðann væru því nokk- uð varasamar. Smitleiðir væru fjölmargar en í öllum þeim bókum sem ég hafði að- gang að þegar ég skrifaði grein mína (það sama gildir um aðra að þvi er ég best veit) voru smitleiðir einungis taldar tvær, þ.e. með rottfló, hugsanlega flóm annarra svipaðra kvikinda, og um öndunarfærin, en mannaflóin var alltaf útilokuð. Þar sem ég hef nú aðrar og betri upplýsingar en áður tel ég rétt að þær komi fram. Pestin getur borist milli manna með mannafló langar leiðir, hún getur farið af mönnum á dýr, hunda, ketti, mýs og ýmis húsdýr, og aftur á menn en henni er við- haldið á rottum. Pestin virðist eiga upptök sín hjá rottum og þess vegna berst hún það- an en eftir því sem flóin er lengur í burtu frá rottum þá minnkar krafturinn, ef svo má að orði komast. Pestin var yfirleitt í Iág- marki um kaldasta tíma ársins en þá eru meiri líkur á að lugnapestin nái sér á strik á einstaka fjölmennum stöðum en hins vegar nær hún ekki mikilli útbreiðslu vegna þess hve bráðdrepandi hún er. Bakterían sjálf hefur ekkert breyst, það hefur verið grand- skoðað af fjölda vísindamanna, en umhverfi okkar og sambýli við dýr hefur tekið breyt- ingurn að það skýrir breytingar á útbreiðslu pestarinnar. Þessar nýju upplýsingar varpa allt öðru ljósi á mögulega útbreiðslu og gang pest- arinnar hérlendis. Þær segja okkur hins vegar ekkert um rottur á Islandi né held- ur um mannfall í plágunni. Þeir sem líta á sagnfræði sem vísindagrein og hafa áhuga á plágum geta nú einbeitt sér að öðrum viðfangsefnum en vistfræði rotta og heimildafræði einstakra háskólakennara. 96 SAGNIR
Side 1
Side 2
Side 3
Side 4
Side 5
Side 6
Side 7
Side 8
Side 9
Side 10
Side 11
Side 12
Side 13
Side 14
Side 15
Side 16
Side 17
Side 18
Side 19
Side 20
Side 21
Side 22
Side 23
Side 24
Side 25
Side 26
Side 27
Side 28
Side 29
Side 30
Side 31
Side 32
Side 33
Side 34
Side 35
Side 36
Side 37
Side 38
Side 39
Side 40
Side 41
Side 42
Side 43
Side 44
Side 45
Side 46
Side 47
Side 48
Side 49
Side 50
Side 51
Side 52
Side 53
Side 54
Side 55
Side 56
Side 57
Side 58
Side 59
Side 60
Side 61
Side 62
Side 63
Side 64
Side 65
Side 66
Side 67
Side 68
Side 69
Side 70
Side 71
Side 72
Side 73
Side 74
Side 75
Side 76
Side 77
Side 78
Side 79
Side 80
Side 81
Side 82
Side 83
Side 84
Side 85
Side 86
Side 87
Side 88
Side 89
Side 90
Side 91
Side 92
Side 93
Side 94
Side 95
Side 96
Side 97
Side 98
Side 99
Side 100
Side 101
Side 102
Side 103
Side 104
Side 105
Side 106
Side 107
Side 108
Side 109
Side 110
Side 111
Side 112
Side 113
Side 114
Side 115
Side 116
Side 117
Side 118
Side 119
Side 120
Side 121
Side 122
Side 123
Side 124
Side 125
Side 126
Side 127
Side 128
Side 129
Side 130
Side 131
Side 132

x

Sagnir

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.