Sagnir - 01.06.1997, Qupperneq 98

Sagnir - 01.06.1997, Qupperneq 98
SVARTIDAUÐI Á ÍSLANDI - Plágurnar 1402 og 1495 sótt. Rétt er að benda á að Sveinn Pálsson gerir greinarmun á bólu sem „er þannig eitt höfudnafn yfir allkyns útslátt“ og bólusótt sem smallpox/variola. Bólan skilur eftir ævilangt ónæmi og verður því víðast í þéttbýli að barnasjúk- dómi en að öllu jöfnu fer hún ekki í manngreinarálit þó hún leggist auðvitað eingöngu á þá sem ekki smituðust í síðasta faraldri. Bólufaraldrar eru hins vegar mjög mismunandi og í flestum bólusóttarfar- öldrunr í Evrópu dó e.t.v. um 1% en í 47 ' öðrum 25—30%. I stórubólu sem gekk hér á árunum 1707-1709 er talið að um 25% hafi látist. Það tók þjóðina rúm 100 ár að ná sér og bólufaraldurinn er því einn helsti áhrifavaldur í síðari tíma Islandssögu. Ekkert verður ráðið um mannfall í fyrri faröldrum þó telja megi líklegt að bólu- sóttirnar 1555-56 og 1655-58 hafi verið 49 skæðari en venjulega. Sennilegt má telja að margar þær sóttir sem getið er um á 15. og 16. öld og hugsanlega á 17. öld. hafi verið pláguættar þótt auðvitað verði ekki úr því skorið með fullri vissu. Það er hins vegar ljóst að banvænar sóttir voru helstu áhrifavaldar íslenskrar fólksfjöldasögu fýrr á tímum. Líklega má rekja upphafið af þeim til plágunnar 1402 og hinar miklur sveiflur í fæðingar- og dánartíðni vekja athygli þegar íslensk fólks^öldasaga er skoðuð. Líklegast hef- ur fólksfjöldinn á tímabilinu 1402 til 1703 ekki orðið meiri en urn 50—60 þús- und en ógerlegt er að áætla sveiflurnar sem urðu á íbúafjöldanum á þessum tíma. Niðurstöður Samtímaheimildir um pláguna eru fáar en síðari tíma afskriftir og sögur öllu meiri en ekki er á þær treystandi. Einu öruggu heimildirnar um svartadauða eru fornbréf, Nýi annáll og Gottskálksannáll. Af þeim verður ekki annað ráðið en plágan hafi borist til helstu staða sunnanlands og norð- an og að hún hafi valdið miklu mannfalli. Ekki er mögulegt að áætla mannfall meðal landsmanna út frá tölum sem nefndar eru i annálum.Tilraunir sem gerðar hafa verið til að áætla mannfall út frá tölum um fjölda eyðijarða nokkrum áratugum eftir pláguna eru marklausar. Líkur benda hins vegar til að það hafi ekki verið meira en 45% í mesta lagi enda eru ekki dæmi um meira mannfall í Evrópu. Plágan 1402 er líklega fýrsta stóra áfall- ið í íslenskri fólksQöldasögu. I kjölfarið fýlgdu bylgjur banvænna sjúkdóma, eink- um bólusótt en hugsanlega einnig pestir af pláguætt. Þetta var ein helsta orsök þess Rottubanifrá miðöldum. að fólki fjölgaði ekki til langframa eftir svartadauða og því má segja að drepsóttir séu rneðal helstu áhrifavalda í Islandssög- unni frá því um 1400 frarn á 19. öld. Þetta gerðist einnig víða annars staðar í Evrópu nema hvað varanleg fólksfjölgun hefst þar fýrr en hér. Hinar miklu sveiflur í fæðing- ar- og dánartíðni fyrr á öldum sem ein- kenna íslenska fólksfjöldasögu eiga því sennilega upphaf sitt í byrjun 15. aldar. Samfélagslegir þættir eins og hærri gift- ingaraldur og færri giftingar, sem virðast vera ein af afleiðingum plágunnar og leiða m.a. til minni frjósemi, höfðu vafa- lítið einhver áhrif á fólksfjöldaþróunina en vafasamt má telja að þeir hafi ráðið úr- slitum. Það sama má segja um hugsanleg- ar breytingar á mataræði almennings og næringu ungbarna. Landþrengsli, lakari landkostir, kaldara loftslag og verra tíðafar, eldgos, hafis og uppblástur hafði auðvitað áhrif á líf fólks fýrr á tímum í ríkari mæli en nú. Hallæri, hungursneyð, upplausn og mannfellir af þessum ástæðum hafði sitt að segja en þegar til langs tíma er litið er ljóst að þessir þættir höfðu ekki úrslita- þýðingu fýrir þróunina í heild þótt þeir hafi haft staðbundin og tímabundin áhrif. Ekkert bendir til að þjóðin hafi verið í vítahring náttúrulegra umhverfisaðstæðna eða samfélagsþátta sem hún hafði enga stjórn á. Fólksfæðin var meginorsök vanþróunar landsins um aldir en ekki afleiðing hennar og aðalorsök fólksfæðarinnar voru ban- vænar sóttir. Eftirmáli I byrjun september 1997 var ég á ráð- stefnu í Liverpool „Health in the City: The History of Public Health" senr hald- in var af tveimur alþjóðlegum samtökum þar sem félagsmenn leggja stund á rann- sóknir á heilbrigðismálum (International Network for the History of Public Health ogThe Society for the Social .Hi- story ofMedicine). Þar hitti ég nokkra helstu sérfræðinga sem fjallað hafa um svartadauðann i Evrópu og bar undir þá „vandamálið" hér á landi. Lausnin var einfold og veitti jafnframt skýringar á því hvers vegna við höfum ekki áttað okkur á henni. Mér var sagt að Englendingar væru sér á báti í þessum málum og væru enn að velta sér upp úr vandamálum sem löngu væri búið að leysa. Þeirra fræði byggðust öll á niðurstöðuin rannsókna á Indlandi um síðustu aldamót og enskar bækur um svartadauðann væru því nokk- uð varasamar. Smitleiðir væru fjölmargar en í öllum þeim bókum sem ég hafði að- gang að þegar ég skrifaði grein mína (það sama gildir um aðra að þvi er ég best veit) voru smitleiðir einungis taldar tvær, þ.e. með rottfló, hugsanlega flóm annarra svipaðra kvikinda, og um öndunarfærin, en mannaflóin var alltaf útilokuð. Þar sem ég hef nú aðrar og betri upplýsingar en áður tel ég rétt að þær komi fram. Pestin getur borist milli manna með mannafló langar leiðir, hún getur farið af mönnum á dýr, hunda, ketti, mýs og ýmis húsdýr, og aftur á menn en henni er við- haldið á rottum. Pestin virðist eiga upptök sín hjá rottum og þess vegna berst hún það- an en eftir því sem flóin er lengur í burtu frá rottum þá minnkar krafturinn, ef svo má að orði komast. Pestin var yfirleitt í Iág- marki um kaldasta tíma ársins en þá eru meiri líkur á að lugnapestin nái sér á strik á einstaka fjölmennum stöðum en hins vegar nær hún ekki mikilli útbreiðslu vegna þess hve bráðdrepandi hún er. Bakterían sjálf hefur ekkert breyst, það hefur verið grand- skoðað af fjölda vísindamanna, en umhverfi okkar og sambýli við dýr hefur tekið breyt- ingurn að það skýrir breytingar á útbreiðslu pestarinnar. Þessar nýju upplýsingar varpa allt öðru ljósi á mögulega útbreiðslu og gang pest- arinnar hérlendis. Þær segja okkur hins vegar ekkert um rottur á Islandi né held- ur um mannfall í plágunni. Þeir sem líta á sagnfræði sem vísindagrein og hafa áhuga á plágum geta nú einbeitt sér að öðrum viðfangsefnum en vistfræði rotta og heimildafræði einstakra háskólakennara. 96 SAGNIR
Qupperneq 1
Qupperneq 2
Qupperneq 3
Qupperneq 4
Qupperneq 5
Qupperneq 6
Qupperneq 7
Qupperneq 8
Qupperneq 9
Qupperneq 10
Qupperneq 11
Qupperneq 12
Qupperneq 13
Qupperneq 14
Qupperneq 15
Qupperneq 16
Qupperneq 17
Qupperneq 18
Qupperneq 19
Qupperneq 20
Qupperneq 21
Qupperneq 22
Qupperneq 23
Qupperneq 24
Qupperneq 25
Qupperneq 26
Qupperneq 27
Qupperneq 28
Qupperneq 29
Qupperneq 30
Qupperneq 31
Qupperneq 32
Qupperneq 33
Qupperneq 34
Qupperneq 35
Qupperneq 36
Qupperneq 37
Qupperneq 38
Qupperneq 39
Qupperneq 40
Qupperneq 41
Qupperneq 42
Qupperneq 43
Qupperneq 44
Qupperneq 45
Qupperneq 46
Qupperneq 47
Qupperneq 48
Qupperneq 49
Qupperneq 50
Qupperneq 51
Qupperneq 52
Qupperneq 53
Qupperneq 54
Qupperneq 55
Qupperneq 56
Qupperneq 57
Qupperneq 58
Qupperneq 59
Qupperneq 60
Qupperneq 61
Qupperneq 62
Qupperneq 63
Qupperneq 64
Qupperneq 65
Qupperneq 66
Qupperneq 67
Qupperneq 68
Qupperneq 69
Qupperneq 70
Qupperneq 71
Qupperneq 72
Qupperneq 73
Qupperneq 74
Qupperneq 75
Qupperneq 76
Qupperneq 77
Qupperneq 78
Qupperneq 79
Qupperneq 80
Qupperneq 81
Qupperneq 82
Qupperneq 83
Qupperneq 84
Qupperneq 85
Qupperneq 86
Qupperneq 87
Qupperneq 88
Qupperneq 89
Qupperneq 90
Qupperneq 91
Qupperneq 92
Qupperneq 93
Qupperneq 94
Qupperneq 95
Qupperneq 96
Qupperneq 97
Qupperneq 98
Qupperneq 99
Qupperneq 100
Qupperneq 101
Qupperneq 102
Qupperneq 103
Qupperneq 104
Qupperneq 105
Qupperneq 106
Qupperneq 107
Qupperneq 108
Qupperneq 109
Qupperneq 110
Qupperneq 111
Qupperneq 112
Qupperneq 113
Qupperneq 114
Qupperneq 115
Qupperneq 116
Qupperneq 117
Qupperneq 118
Qupperneq 119
Qupperneq 120
Qupperneq 121
Qupperneq 122
Qupperneq 123
Qupperneq 124
Qupperneq 125
Qupperneq 126
Qupperneq 127
Qupperneq 128
Qupperneq 129
Qupperneq 130
Qupperneq 131
Qupperneq 132

x

Sagnir

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.