Sagnir - 01.06.1997, Blaðsíða 98

SVARTIDAUÐI Á ÍSLANDI - Plágurnar 1402 og 1495
sótt. Rétt er að benda á að Sveinn Pálsson
gerir greinarmun á bólu sem „er þannig
eitt höfudnafn yfir allkyns útslátt“ og
bólusótt sem smallpox/variola.
Bólan skilur eftir ævilangt ónæmi og
verður því víðast í þéttbýli að barnasjúk-
dómi en að öllu jöfnu fer hún ekki í
manngreinarálit þó hún leggist auðvitað
eingöngu á þá sem ekki smituðust í síðasta
faraldri. Bólufaraldrar eru hins vegar mjög
mismunandi og í flestum bólusóttarfar-
öldrunr í Evrópu dó e.t.v. um 1% en í
47 '
öðrum 25—30%. I stórubólu sem gekk
hér á árunum 1707-1709 er talið að um
25% hafi látist. Það tók þjóðina rúm 100
ár að ná sér og bólufaraldurinn er því einn
helsti áhrifavaldur í síðari tíma Islandssögu.
Ekkert verður ráðið um mannfall í fyrri
faröldrum þó telja megi líklegt að bólu-
sóttirnar 1555-56 og 1655-58 hafi verið
49
skæðari en venjulega. Sennilegt má telja
að margar þær sóttir sem getið er um á 15.
og 16. öld og hugsanlega á 17. öld. hafi
verið pláguættar þótt auðvitað verði ekki
úr því skorið með fullri vissu.
Það er hins vegar ljóst að banvænar
sóttir voru helstu áhrifavaldar íslenskrar
fólksfjöldasögu fýrr á tímum. Líklega má
rekja upphafið af þeim til plágunnar 1402
og hinar miklur sveiflur í fæðingar- og
dánartíðni vekja athygli þegar íslensk
fólks^öldasaga er skoðuð. Líklegast hef-
ur fólksfjöldinn á tímabilinu 1402 til
1703 ekki orðið meiri en urn 50—60 þús-
und en ógerlegt er að áætla sveiflurnar
sem urðu á íbúafjöldanum á þessum tíma.
Niðurstöður
Samtímaheimildir um pláguna eru fáar en
síðari tíma afskriftir og sögur öllu meiri en
ekki er á þær treystandi. Einu öruggu
heimildirnar um svartadauða eru fornbréf,
Nýi annáll og Gottskálksannáll. Af þeim
verður ekki annað ráðið en plágan hafi
borist til helstu staða sunnanlands og norð-
an og að hún hafi valdið miklu mannfalli.
Ekki er mögulegt að áætla mannfall meðal
landsmanna út frá tölum sem nefndar eru i
annálum.Tilraunir sem gerðar hafa verið til
að áætla mannfall út frá tölum um fjölda
eyðijarða nokkrum áratugum eftir pláguna
eru marklausar. Líkur benda hins vegar til
að það hafi ekki verið meira en 45% í
mesta lagi enda eru ekki dæmi um meira
mannfall í Evrópu.
Plágan 1402 er líklega fýrsta stóra áfall-
ið í íslenskri fólksQöldasögu. I kjölfarið
fýlgdu bylgjur banvænna sjúkdóma, eink-
um bólusótt en hugsanlega einnig pestir
af pláguætt. Þetta var ein helsta orsök þess
Rottubanifrá miðöldum.
að fólki fjölgaði ekki til langframa eftir
svartadauða og því má segja að drepsóttir
séu rneðal helstu áhrifavalda í Islandssög-
unni frá því um 1400 frarn á 19. öld. Þetta
gerðist einnig víða annars staðar í Evrópu
nema hvað varanleg fólksfjölgun hefst þar
fýrr en hér. Hinar miklu sveiflur í fæðing-
ar- og dánartíðni fyrr á öldum sem ein-
kenna íslenska fólksfjöldasögu eiga því
sennilega upphaf sitt í byrjun 15. aldar.
Samfélagslegir þættir eins og hærri gift-
ingaraldur og færri giftingar, sem virðast
vera ein af afleiðingum plágunnar og
leiða m.a. til minni frjósemi, höfðu vafa-
lítið einhver áhrif á fólksfjöldaþróunina
en vafasamt má telja að þeir hafi ráðið úr-
slitum. Það sama má segja um hugsanleg-
ar breytingar á mataræði almennings og
næringu ungbarna. Landþrengsli, lakari
landkostir, kaldara loftslag og verra tíðafar,
eldgos, hafis og uppblástur hafði auðvitað
áhrif á líf fólks fýrr á tímum í ríkari mæli
en nú. Hallæri, hungursneyð, upplausn og
mannfellir af þessum ástæðum hafði sitt
að segja en þegar til langs tíma er litið er
ljóst að þessir þættir höfðu ekki úrslita-
þýðingu fýrir þróunina í heild þótt þeir
hafi haft staðbundin og tímabundin áhrif.
Ekkert bendir til að þjóðin hafi verið í
vítahring náttúrulegra umhverfisaðstæðna
eða samfélagsþátta sem hún hafði enga
stjórn á.
Fólksfæðin var meginorsök vanþróunar
landsins um aldir en ekki afleiðing hennar
og aðalorsök fólksfæðarinnar voru ban-
vænar sóttir.
Eftirmáli
I byrjun september 1997 var ég á ráð-
stefnu í Liverpool „Health in the City:
The History of Public Health" senr hald-
in var af tveimur alþjóðlegum samtökum
þar sem félagsmenn leggja stund á rann-
sóknir á heilbrigðismálum (International
Network for the History of Public
Health ogThe Society for the Social .Hi-
story ofMedicine). Þar hitti ég nokkra
helstu sérfræðinga sem fjallað hafa um
svartadauðann i Evrópu og bar undir þá
„vandamálið" hér á landi. Lausnin var
einfold og veitti jafnframt skýringar á því
hvers vegna við höfum ekki áttað okkur á
henni. Mér var sagt að Englendingar
væru sér á báti í þessum málum og væru
enn að velta sér upp úr vandamálum sem
löngu væri búið að leysa. Þeirra fræði
byggðust öll á niðurstöðuin rannsókna á
Indlandi um síðustu aldamót og enskar
bækur um svartadauðann væru því nokk-
uð varasamar. Smitleiðir væru fjölmargar
en í öllum þeim bókum sem ég hafði að-
gang að þegar ég skrifaði grein mína (það
sama gildir um aðra að þvi er ég best veit)
voru smitleiðir einungis taldar tvær, þ.e.
með rottfló, hugsanlega flóm annarra
svipaðra kvikinda, og um öndunarfærin,
en mannaflóin var alltaf útilokuð. Þar sem
ég hef nú aðrar og betri upplýsingar en
áður tel ég rétt að þær komi fram.
Pestin getur borist milli manna með
mannafló langar leiðir, hún getur farið af
mönnum á dýr, hunda, ketti, mýs og ýmis
húsdýr, og aftur á menn en henni er við-
haldið á rottum. Pestin virðist eiga upptök
sín hjá rottum og þess vegna berst hún það-
an en eftir því sem flóin er lengur í burtu
frá rottum þá minnkar krafturinn, ef svo má
að orði komast. Pestin var yfirleitt í Iág-
marki um kaldasta tíma ársins en þá eru
meiri líkur á að lugnapestin nái sér á strik á
einstaka fjölmennum stöðum en hins vegar
nær hún ekki mikilli útbreiðslu vegna þess
hve bráðdrepandi hún er. Bakterían sjálf
hefur ekkert breyst, það hefur verið grand-
skoðað af fjölda vísindamanna, en umhverfi
okkar og sambýli við dýr hefur tekið breyt-
ingurn að það skýrir breytingar á útbreiðslu
pestarinnar.
Þessar nýju upplýsingar varpa allt öðru
ljósi á mögulega útbreiðslu og gang pest-
arinnar hérlendis. Þær segja okkur hins
vegar ekkert um rottur á Islandi né held-
ur um mannfall í plágunni. Þeir sem líta á
sagnfræði sem vísindagrein og hafa áhuga
á plágum geta nú einbeitt sér að öðrum
viðfangsefnum en vistfræði rotta og
heimildafræði einstakra háskólakennara.
96 SAGNIR