Sagnir - 01.06.1997, Page 98

Sagnir - 01.06.1997, Page 98
SVARTIDAUÐI Á ÍSLANDI - Plágurnar 1402 og 1495 sótt. Rétt er að benda á að Sveinn Pálsson gerir greinarmun á bólu sem „er þannig eitt höfudnafn yfir allkyns útslátt“ og bólusótt sem smallpox/variola. Bólan skilur eftir ævilangt ónæmi og verður því víðast í þéttbýli að barnasjúk- dómi en að öllu jöfnu fer hún ekki í manngreinarálit þó hún leggist auðvitað eingöngu á þá sem ekki smituðust í síðasta faraldri. Bólufaraldrar eru hins vegar mjög mismunandi og í flestum bólusóttarfar- öldrunr í Evrópu dó e.t.v. um 1% en í 47 ' öðrum 25—30%. I stórubólu sem gekk hér á árunum 1707-1709 er talið að um 25% hafi látist. Það tók þjóðina rúm 100 ár að ná sér og bólufaraldurinn er því einn helsti áhrifavaldur í síðari tíma Islandssögu. Ekkert verður ráðið um mannfall í fyrri faröldrum þó telja megi líklegt að bólu- sóttirnar 1555-56 og 1655-58 hafi verið 49 skæðari en venjulega. Sennilegt má telja að margar þær sóttir sem getið er um á 15. og 16. öld og hugsanlega á 17. öld. hafi verið pláguættar þótt auðvitað verði ekki úr því skorið með fullri vissu. Það er hins vegar ljóst að banvænar sóttir voru helstu áhrifavaldar íslenskrar fólksfjöldasögu fýrr á tímum. Líklega má rekja upphafið af þeim til plágunnar 1402 og hinar miklur sveiflur í fæðingar- og dánartíðni vekja athygli þegar íslensk fólks^öldasaga er skoðuð. Líklegast hef- ur fólksfjöldinn á tímabilinu 1402 til 1703 ekki orðið meiri en urn 50—60 þús- und en ógerlegt er að áætla sveiflurnar sem urðu á íbúafjöldanum á þessum tíma. Niðurstöður Samtímaheimildir um pláguna eru fáar en síðari tíma afskriftir og sögur öllu meiri en ekki er á þær treystandi. Einu öruggu heimildirnar um svartadauða eru fornbréf, Nýi annáll og Gottskálksannáll. Af þeim verður ekki annað ráðið en plágan hafi borist til helstu staða sunnanlands og norð- an og að hún hafi valdið miklu mannfalli. Ekki er mögulegt að áætla mannfall meðal landsmanna út frá tölum sem nefndar eru i annálum.Tilraunir sem gerðar hafa verið til að áætla mannfall út frá tölum um fjölda eyðijarða nokkrum áratugum eftir pláguna eru marklausar. Líkur benda hins vegar til að það hafi ekki verið meira en 45% í mesta lagi enda eru ekki dæmi um meira mannfall í Evrópu. Plágan 1402 er líklega fýrsta stóra áfall- ið í íslenskri fólksQöldasögu. I kjölfarið fýlgdu bylgjur banvænna sjúkdóma, eink- um bólusótt en hugsanlega einnig pestir af pláguætt. Þetta var ein helsta orsök þess Rottubanifrá miðöldum. að fólki fjölgaði ekki til langframa eftir svartadauða og því má segja að drepsóttir séu rneðal helstu áhrifavalda í Islandssög- unni frá því um 1400 frarn á 19. öld. Þetta gerðist einnig víða annars staðar í Evrópu nema hvað varanleg fólksfjölgun hefst þar fýrr en hér. Hinar miklu sveiflur í fæðing- ar- og dánartíðni fyrr á öldum sem ein- kenna íslenska fólksfjöldasögu eiga því sennilega upphaf sitt í byrjun 15. aldar. Samfélagslegir þættir eins og hærri gift- ingaraldur og færri giftingar, sem virðast vera ein af afleiðingum plágunnar og leiða m.a. til minni frjósemi, höfðu vafa- lítið einhver áhrif á fólksfjöldaþróunina en vafasamt má telja að þeir hafi ráðið úr- slitum. Það sama má segja um hugsanleg- ar breytingar á mataræði almennings og næringu ungbarna. Landþrengsli, lakari landkostir, kaldara loftslag og verra tíðafar, eldgos, hafis og uppblástur hafði auðvitað áhrif á líf fólks fýrr á tímum í ríkari mæli en nú. Hallæri, hungursneyð, upplausn og mannfellir af þessum ástæðum hafði sitt að segja en þegar til langs tíma er litið er ljóst að þessir þættir höfðu ekki úrslita- þýðingu fýrir þróunina í heild þótt þeir hafi haft staðbundin og tímabundin áhrif. Ekkert bendir til að þjóðin hafi verið í vítahring náttúrulegra umhverfisaðstæðna eða samfélagsþátta sem hún hafði enga stjórn á. Fólksfæðin var meginorsök vanþróunar landsins um aldir en ekki afleiðing hennar og aðalorsök fólksfæðarinnar voru ban- vænar sóttir. Eftirmáli I byrjun september 1997 var ég á ráð- stefnu í Liverpool „Health in the City: The History of Public Health" senr hald- in var af tveimur alþjóðlegum samtökum þar sem félagsmenn leggja stund á rann- sóknir á heilbrigðismálum (International Network for the History of Public Health ogThe Society for the Social .Hi- story ofMedicine). Þar hitti ég nokkra helstu sérfræðinga sem fjallað hafa um svartadauðann i Evrópu og bar undir þá „vandamálið" hér á landi. Lausnin var einfold og veitti jafnframt skýringar á því hvers vegna við höfum ekki áttað okkur á henni. Mér var sagt að Englendingar væru sér á báti í þessum málum og væru enn að velta sér upp úr vandamálum sem löngu væri búið að leysa. Þeirra fræði byggðust öll á niðurstöðuin rannsókna á Indlandi um síðustu aldamót og enskar bækur um svartadauðann væru því nokk- uð varasamar. Smitleiðir væru fjölmargar en í öllum þeim bókum sem ég hafði að- gang að þegar ég skrifaði grein mína (það sama gildir um aðra að þvi er ég best veit) voru smitleiðir einungis taldar tvær, þ.e. með rottfló, hugsanlega flóm annarra svipaðra kvikinda, og um öndunarfærin, en mannaflóin var alltaf útilokuð. Þar sem ég hef nú aðrar og betri upplýsingar en áður tel ég rétt að þær komi fram. Pestin getur borist milli manna með mannafló langar leiðir, hún getur farið af mönnum á dýr, hunda, ketti, mýs og ýmis húsdýr, og aftur á menn en henni er við- haldið á rottum. Pestin virðist eiga upptök sín hjá rottum og þess vegna berst hún það- an en eftir því sem flóin er lengur í burtu frá rottum þá minnkar krafturinn, ef svo má að orði komast. Pestin var yfirleitt í Iág- marki um kaldasta tíma ársins en þá eru meiri líkur á að lugnapestin nái sér á strik á einstaka fjölmennum stöðum en hins vegar nær hún ekki mikilli útbreiðslu vegna þess hve bráðdrepandi hún er. Bakterían sjálf hefur ekkert breyst, það hefur verið grand- skoðað af fjölda vísindamanna, en umhverfi okkar og sambýli við dýr hefur tekið breyt- ingurn að það skýrir breytingar á útbreiðslu pestarinnar. Þessar nýju upplýsingar varpa allt öðru ljósi á mögulega útbreiðslu og gang pest- arinnar hérlendis. Þær segja okkur hins vegar ekkert um rottur á Islandi né held- ur um mannfall í plágunni. Þeir sem líta á sagnfræði sem vísindagrein og hafa áhuga á plágum geta nú einbeitt sér að öðrum viðfangsefnum en vistfræði rotta og heimildafræði einstakra háskólakennara. 96 SAGNIR
Page 1
Page 2
Page 3
Page 4
Page 5
Page 6
Page 7
Page 8
Page 9
Page 10
Page 11
Page 12
Page 13
Page 14
Page 15
Page 16
Page 17
Page 18
Page 19
Page 20
Page 21
Page 22
Page 23
Page 24
Page 25
Page 26
Page 27
Page 28
Page 29
Page 30
Page 31
Page 32
Page 33
Page 34
Page 35
Page 36
Page 37
Page 38
Page 39
Page 40
Page 41
Page 42
Page 43
Page 44
Page 45
Page 46
Page 47
Page 48
Page 49
Page 50
Page 51
Page 52
Page 53
Page 54
Page 55
Page 56
Page 57
Page 58
Page 59
Page 60
Page 61
Page 62
Page 63
Page 64
Page 65
Page 66
Page 67
Page 68
Page 69
Page 70
Page 71
Page 72
Page 73
Page 74
Page 75
Page 76
Page 77
Page 78
Page 79
Page 80
Page 81
Page 82
Page 83
Page 84
Page 85
Page 86
Page 87
Page 88
Page 89
Page 90
Page 91
Page 92
Page 93
Page 94
Page 95
Page 96
Page 97
Page 98
Page 99
Page 100
Page 101
Page 102
Page 103
Page 104
Page 105
Page 106
Page 107
Page 108
Page 109
Page 110
Page 111
Page 112
Page 113
Page 114
Page 115
Page 116
Page 117
Page 118
Page 119
Page 120
Page 121
Page 122
Page 123
Page 124
Page 125
Page 126
Page 127
Page 128
Page 129
Page 130
Page 131
Page 132

x

Sagnir

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.