Sagnir - 01.06.2004, Page 13

M ÖRN GUÐNASON BA PRÓF í SAGNFRÆÐI OG MANNFRÆÐI
sögnin um gildi mannanna, afrek þeirra eða afglöp, andlegt og lík-
amlegt atgervi, og þeir gengu ekki að því gruflandi, að slíkt gekk að
erfðum, „kom fram á börnunum.“M
Samkvæmt kenningum mannfræðinga er þekking á ættfræði og
skyldleikatengslum ein af aðferðum einstaklingsins til þess að skil-
greina sjálfan sig og ákvarða stöðu sína innan ákveðins samfélags.30 |
Þar eru tveir þættir sem helst eru áberandi. Annars vegar að nota
þekkingu á skyldleika til þess að finna samsvörun (sameness).
Þannig geta menn talað um ætt, ættbálk o.s.frv. í því augnamiði að
finna samsvörun við einhverja aðra sem þeir telja sig vera skylda
og þá í framhaldi af því til mótvægis þeim sem menn telja sig ekki
vera skylda. Það felur í sér myndun hópa og ennfremur að telja þá
hópa sem ekki eru þeim skyldir öðruvísi á einhvern hátt og helst
minniháttar eða lakari á einhvern máta. Þar getur t.d. komið til
lakari uppruni eða verra tungumál. Markmiðið verður sem sé að
gera sjálfan sig eða sinn hóp merkilegri á kostnað annarra. Þá er
auk þess ákveðin tilhneiging til hentistefnu í ættrakningum.
Ákveðnir forfeður eru frekar dregnir fram en aðrir og sagðar af
þeim frægðarsögur, nokkurs konar upprunamýtur ættarinnar, til
þess að muna betur eftir þeim og tryggja að orðstír þeirra deyi
aldrei.31 Þetta má sem best yfirfæra á þjóðernisbaráttu og hug-
myndir um uppruna þjóða. Sigríður Matthíasdóttir hefur bent á að
Jón Aðils hafi á sínum tíma búið til úr hæpnum heimildum nokkurs
konar sköpunarsögu íslensku þjóðarinnar í pólitískum tilgangi
undir merkjum þjóðernisstefnunnar.32
Það sem einnig skiptir máli í þessu sambandi er að yfirlýstur
skyldleiki að mati mannfræðinga er oft mikilvægari eða jafn mikil-
vægur heldur en sannleikurinn um hinn raunverulega skyldleika.
Þegar einhver heldur fram skyldleika sínum við kóngafólk, þrátt
fyrir að ólíklegur sé, getur sú staðhæfing samt sem áður sett hinn
sama í annað félagslegt samhengi.33
Ef þetta getur átt við um einstaklinga þá ætti þetta einnig að geta
átt við um hópa eins og þjóðir eða öllu heldur hópa sem vilja skil-
greina sig sem þjóðir. Þar ræður uppruninn mestu um hver tilheyrir
hópnum og hver ekki en einnig hollusta við hópinn sem slíkan.
Menn mynda sér þannig sjálfsmynd af þátttöku í hópnum og holl-
ustu við hann.34
í sjálfstæðisbaráttu fslendinga var því haldið fast að almenningi,
af ákveðnum mönnum, að fslendingar þess tíma væru af sérstak-
lega góðum og göfugum uppruna. fslendingar telja sig jú alla vera
skylda þannig að þá hlýtur öll íslenska þjóðin þess vegna að vera af
jafn göfugum uppruna.
„Fullyrða má, að áhugi á sagnfræði (og ættfræði) hafi verið
óvenju almennur á íslandi.“35 Þessi áhugi endurspeglast síðan í
þeim gífurlega fjölda ættfræðirita sem gefinn hefur verið út á ís-
landi. Engin ætt á íslandi gat verið svo ómerkileg að hana mætti
ekki rekja fram og til baka, helst til einhverra höfðingja, og gefa
svo út vandað rit um allt saman, áhugasömum til fróðleiks og
skemmtunar og þeim sem voru svo heppnir að vera af ættinni til
upphafningar. Þannig varð ættfræðin sem löngum hafði verið tóm-
stundagaman aðalsmanna í Evrópu eitt af þeim vopnum sem hægt
var að nota í sjálfstæðisbaráttunni. Þar var megináherslan lögð á
það að benda á göfugan uppruna. Eitt af meginmarkmiðum þeirrar
ættfræði sem stunduð var á meginlandi Evrópu af aðalsmönnum
var einmitt að leita uppi merkilega og valdamikla forfeður eða ætt-
ingja og gera þannig sjálfa sig að örlítið merkilegri persónum held-
ur en efni stóðu til. í mannlegu samfélagi er skyldleiki þar að auki
óbreytanlegur og þar af leiðandi göfugur uppruni líka.36 Það má því
halda því fram að hugmyndirnar um hinn göfuga uppruna íslend-
inga hafi ekki verið settar fram aðeins til þess að auka á virðingu
einstakra manna eða ætta. Frekar til þess að útbreiða þann sann-
leika að öll íslenska þjóðin ætti þennan göfuga uppruna sameigin-
legan og væri þar af leiðandi nokkurs konar aðall og æðri öðrum
þjóðum. Til viðbótar göfugum uppruna voru íslendingar síðan
einnig hertir í allskonar mannraunum og slæmu veðurfari: „Þeir líf-
seigustu hefðu lifað af í þessu harðbýla landi og arfleitt komandi
kynslóðir af sínu meðfædda hrausta eðli.“37 Þar voru menn senni-
lega smitaðir af kenningum mannkynbótarmanna byggðum á hug-
myndum Darwins um „the survival of the fittest.“3“ Hið svokallaða
niðurlægingartímabil íslenskrar sögu var því ekki íslendingum
sjálfum að kenna heldur aðstæðum svo sem veðurfari og svo kúgun
annarra þjóða eins og Norðmanna og Dana.
EIÐUR S. KVARAN:
KYNSPILLING
OG VARNIR GEGN HENNI
I.
SJcrprentun úr *ít). Entluacian*
'H'
REYKJAVlK — 1988 — FJELAGSPRENTSMIÐJAN
Bæklingur
Eiðs Kvaran,
gefinn út árið
1933.
Sú hugmynd að íslendingar ættu að standa sem sjálfstæð þjóð var
ekki talin vera ný hugmynd heldur var hér um endurreisn fornrar
frægðar að ræða. Þjóðin átti sér sína gullöld í fortíðinni sem hún
átti skilið að endurreisa. Það auðfinnanlegasta sem ennþá stóð eft-
ir af hinni glæstu fortíð, fyrir utan tungumálið og bókmenntirnar,
var auðvitað hinn göfugi uppruni íslendinga. Hugmyndin um
glæsta fortíð og göfugan uppruna eins og hún birtist í íslendinga-
sögunum eða öllu heldur eins og menn hafa viljað vera láta hefur
síðan orðið svo heilög að menn hafa lengstum brugðist ókvæða við
ef ætlunin hefur verið að hrófla við henni á nokkurn hátt eða að
nota sögurnar í öðrum tilgangi svo sem til mannfræðilegra athug-
ana á því samfélagi sem þar birtist.3’
En hvað um raddir þeirra sem reyndu að malda í móinn? Máttu
þeir sín lítils gagnvart hinum? Svo virðist vera í fljótu bragði séð.
Mýtan um hinn göfuga norræna uppruna íslendinga virðist hafa
orðið svo sterk að menn hafa helst viljað grípa til þeirra alþýðu-
skýringa að þeir sem hafa annað útlit en hið norræna, þ.e. ljóst hár
og blá augu, hljóti að vera kontnir annars staðar frá. Þar gat ekki
verið um annað að ræða en erlenda blöndun svo sem frá frönskum
eða spænskum sjómönnum. Má þar sín lítils þótt ýmsir hafi bent á
að fá dæmi um það finnist í rituðum heimildum. Elín Pálmadóttir
hefur rannsakað þetta mál og komst að þeirri niðurstöðu að örfá
börn hafa verið kennd frönskum fiskimönnum á 18. og 19. öld sem
dóu reyndar mörg á unga aldri: „Svo að varla hafa þeir haft mikil
áhrif á útlit þjóðarinnar."40
Þetta leiðir hugann að því að svo virðist sem hugmyndafræðin á
bak við íslenska sjálfstæðisbaráttu og íslenska þjóðerniskennd hafi
einkennst af ákveðinni hreinlætisáráttu: „[E]ins og mannfræðingar
hafa bent á verða menn stundum alteknir af hreinlætisáráttu ...
N N GÖFUGI UPPRUN
SLENDINGA sagnir 24 árgangur oa 1 1