Sagnir - 01.06.2004, Síða 13

Sagnir - 01.06.2004, Síða 13
M ÖRN GUÐNASON BA PRÓF í SAGNFRÆÐI OG MANNFRÆÐI sögnin um gildi mannanna, afrek þeirra eða afglöp, andlegt og lík- amlegt atgervi, og þeir gengu ekki að því gruflandi, að slíkt gekk að erfðum, „kom fram á börnunum.“M Samkvæmt kenningum mannfræðinga er þekking á ættfræði og skyldleikatengslum ein af aðferðum einstaklingsins til þess að skil- greina sjálfan sig og ákvarða stöðu sína innan ákveðins samfélags.30 | Þar eru tveir þættir sem helst eru áberandi. Annars vegar að nota þekkingu á skyldleika til þess að finna samsvörun (sameness). Þannig geta menn talað um ætt, ættbálk o.s.frv. í því augnamiði að finna samsvörun við einhverja aðra sem þeir telja sig vera skylda og þá í framhaldi af því til mótvægis þeim sem menn telja sig ekki vera skylda. Það felur í sér myndun hópa og ennfremur að telja þá hópa sem ekki eru þeim skyldir öðruvísi á einhvern hátt og helst minniháttar eða lakari á einhvern máta. Þar getur t.d. komið til lakari uppruni eða verra tungumál. Markmiðið verður sem sé að gera sjálfan sig eða sinn hóp merkilegri á kostnað annarra. Þá er auk þess ákveðin tilhneiging til hentistefnu í ættrakningum. Ákveðnir forfeður eru frekar dregnir fram en aðrir og sagðar af þeim frægðarsögur, nokkurs konar upprunamýtur ættarinnar, til þess að muna betur eftir þeim og tryggja að orðstír þeirra deyi aldrei.31 Þetta má sem best yfirfæra á þjóðernisbaráttu og hug- myndir um uppruna þjóða. Sigríður Matthíasdóttir hefur bent á að Jón Aðils hafi á sínum tíma búið til úr hæpnum heimildum nokkurs konar sköpunarsögu íslensku þjóðarinnar í pólitískum tilgangi undir merkjum þjóðernisstefnunnar.32 Það sem einnig skiptir máli í þessu sambandi er að yfirlýstur skyldleiki að mati mannfræðinga er oft mikilvægari eða jafn mikil- vægur heldur en sannleikurinn um hinn raunverulega skyldleika. Þegar einhver heldur fram skyldleika sínum við kóngafólk, þrátt fyrir að ólíklegur sé, getur sú staðhæfing samt sem áður sett hinn sama í annað félagslegt samhengi.33 Ef þetta getur átt við um einstaklinga þá ætti þetta einnig að geta átt við um hópa eins og þjóðir eða öllu heldur hópa sem vilja skil- greina sig sem þjóðir. Þar ræður uppruninn mestu um hver tilheyrir hópnum og hver ekki en einnig hollusta við hópinn sem slíkan. Menn mynda sér þannig sjálfsmynd af þátttöku í hópnum og holl- ustu við hann.34 í sjálfstæðisbaráttu fslendinga var því haldið fast að almenningi, af ákveðnum mönnum, að fslendingar þess tíma væru af sérstak- lega góðum og göfugum uppruna. fslendingar telja sig jú alla vera skylda þannig að þá hlýtur öll íslenska þjóðin þess vegna að vera af jafn göfugum uppruna. „Fullyrða má, að áhugi á sagnfræði (og ættfræði) hafi verið óvenju almennur á íslandi.“35 Þessi áhugi endurspeglast síðan í þeim gífurlega fjölda ættfræðirita sem gefinn hefur verið út á ís- landi. Engin ætt á íslandi gat verið svo ómerkileg að hana mætti ekki rekja fram og til baka, helst til einhverra höfðingja, og gefa svo út vandað rit um allt saman, áhugasömum til fróðleiks og skemmtunar og þeim sem voru svo heppnir að vera af ættinni til upphafningar. Þannig varð ættfræðin sem löngum hafði verið tóm- stundagaman aðalsmanna í Evrópu eitt af þeim vopnum sem hægt var að nota í sjálfstæðisbaráttunni. Þar var megináherslan lögð á það að benda á göfugan uppruna. Eitt af meginmarkmiðum þeirrar ættfræði sem stunduð var á meginlandi Evrópu af aðalsmönnum var einmitt að leita uppi merkilega og valdamikla forfeður eða ætt- ingja og gera þannig sjálfa sig að örlítið merkilegri persónum held- ur en efni stóðu til. í mannlegu samfélagi er skyldleiki þar að auki óbreytanlegur og þar af leiðandi göfugur uppruni líka.36 Það má því halda því fram að hugmyndirnar um hinn göfuga uppruna íslend- inga hafi ekki verið settar fram aðeins til þess að auka á virðingu einstakra manna eða ætta. Frekar til þess að útbreiða þann sann- leika að öll íslenska þjóðin ætti þennan göfuga uppruna sameigin- legan og væri þar af leiðandi nokkurs konar aðall og æðri öðrum þjóðum. Til viðbótar göfugum uppruna voru íslendingar síðan einnig hertir í allskonar mannraunum og slæmu veðurfari: „Þeir líf- seigustu hefðu lifað af í þessu harðbýla landi og arfleitt komandi kynslóðir af sínu meðfædda hrausta eðli.“37 Þar voru menn senni- lega smitaðir af kenningum mannkynbótarmanna byggðum á hug- myndum Darwins um „the survival of the fittest.“3“ Hið svokallaða niðurlægingartímabil íslenskrar sögu var því ekki íslendingum sjálfum að kenna heldur aðstæðum svo sem veðurfari og svo kúgun annarra þjóða eins og Norðmanna og Dana. EIÐUR S. KVARAN: KYNSPILLING OG VARNIR GEGN HENNI I. SJcrprentun úr *ít). Entluacian* 'H' REYKJAVlK — 1988 — FJELAGSPRENTSMIÐJAN Bæklingur Eiðs Kvaran, gefinn út árið 1933. Sú hugmynd að íslendingar ættu að standa sem sjálfstæð þjóð var ekki talin vera ný hugmynd heldur var hér um endurreisn fornrar frægðar að ræða. Þjóðin átti sér sína gullöld í fortíðinni sem hún átti skilið að endurreisa. Það auðfinnanlegasta sem ennþá stóð eft- ir af hinni glæstu fortíð, fyrir utan tungumálið og bókmenntirnar, var auðvitað hinn göfugi uppruni íslendinga. Hugmyndin um glæsta fortíð og göfugan uppruna eins og hún birtist í íslendinga- sögunum eða öllu heldur eins og menn hafa viljað vera láta hefur síðan orðið svo heilög að menn hafa lengstum brugðist ókvæða við ef ætlunin hefur verið að hrófla við henni á nokkurn hátt eða að nota sögurnar í öðrum tilgangi svo sem til mannfræðilegra athug- ana á því samfélagi sem þar birtist.3’ En hvað um raddir þeirra sem reyndu að malda í móinn? Máttu þeir sín lítils gagnvart hinum? Svo virðist vera í fljótu bragði séð. Mýtan um hinn göfuga norræna uppruna íslendinga virðist hafa orðið svo sterk að menn hafa helst viljað grípa til þeirra alþýðu- skýringa að þeir sem hafa annað útlit en hið norræna, þ.e. ljóst hár og blá augu, hljóti að vera kontnir annars staðar frá. Þar gat ekki verið um annað að ræða en erlenda blöndun svo sem frá frönskum eða spænskum sjómönnum. Má þar sín lítils þótt ýmsir hafi bent á að fá dæmi um það finnist í rituðum heimildum. Elín Pálmadóttir hefur rannsakað þetta mál og komst að þeirri niðurstöðu að örfá börn hafa verið kennd frönskum fiskimönnum á 18. og 19. öld sem dóu reyndar mörg á unga aldri: „Svo að varla hafa þeir haft mikil áhrif á útlit þjóðarinnar."40 Þetta leiðir hugann að því að svo virðist sem hugmyndafræðin á bak við íslenska sjálfstæðisbaráttu og íslenska þjóðerniskennd hafi einkennst af ákveðinni hreinlætisáráttu: „[E]ins og mannfræðingar hafa bent á verða menn stundum alteknir af hreinlætisáráttu ... N N GÖFUGI UPPRUN SLENDINGA sagnir 24 árgangur oa 1 1
Síða 1
Síða 2
Síða 3
Síða 4
Síða 5
Síða 6
Síða 7
Síða 8
Síða 9
Síða 10
Síða 11
Síða 12
Síða 13
Síða 14
Síða 15
Síða 16
Síða 17
Síða 18
Síða 19
Síða 20
Síða 21
Síða 22
Síða 23
Síða 24
Síða 25
Síða 26
Síða 27
Síða 28
Síða 29
Síða 30
Síða 31
Síða 32
Síða 33
Síða 34
Síða 35
Síða 36
Síða 37
Síða 38
Síða 39
Síða 40
Síða 41
Síða 42
Síða 43
Síða 44
Síða 45
Síða 46
Síða 47
Síða 48
Síða 49
Síða 50
Síða 51
Síða 52
Síða 53
Síða 54
Síða 55
Síða 56
Síða 57
Síða 58
Síða 59
Síða 60
Síða 61
Síða 62
Síða 63
Síða 64
Síða 65
Síða 66
Síða 67
Síða 68
Síða 69
Síða 70
Síða 71
Síða 72
Síða 73
Síða 74
Síða 75
Síða 76
Síða 77
Síða 78
Síða 79
Síða 80
Síða 81
Síða 82
Síða 83
Síða 84
Síða 85
Síða 86
Síða 87
Síða 88
Síða 89
Síða 90
Síða 91
Síða 92
Síða 93
Síða 94
Síða 95
Síða 96
Síða 97
Síða 98
Síða 99
Síða 100
Síða 101
Síða 102
Síða 103
Síða 104
Síða 105
Síða 106
Síða 107
Síða 108

x

Sagnir

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.