Sagnir - 01.06.2004, Side 60

Hjónaskilnaður ó fyrri hluta 19. aldar
Örlagasaga úr íslenskrí svei
Á Þjóðskjalasafni íslands er að finna merkilegt skjalasafn frá danska kansellíinu, stjórnardeild
Danakonungs, sem sinnti meðal annars dóms- og kirkjumálum. Þetta skjalasafn varöveitir sögu
fjölda íslendinga sem leituðu á náöir konungs með erindi sín. Fyrir tilviljun rakst ég á forvitnilegt bréf í
þessu safni sem skrifað var í byrjun 19. aldar. Bréfið, sem stflað er á konunginn í Danmörku, var skrifað af
„einum af aumustu undirsátum hans hátignar, Jóni Eiríkssyni bónda íVestur-Skaftafellssýslu."' Með skrif-
um sínum vildi hann fá náðarsamlegt leyfi konungs til að skilja við eiginkonuna svo hann gœti gengið
að eiga ráðskonu sína.
GUÐNÝ HALLGRÍMSDÓTTIR
Fædd árið 1963. Hún útskrifaðist með
BA próf í sagnfræði vorið 2001 og
stundar nú MA nám í sagnfræði.
Astæðurnar reifaði bóndinn stuttlega í bréfinu. Eiginkonan hafði verið staur-
blind í 12 ár og því ekki getað sinnt heimilishaldi, annast börn þeirra né rækt
nauðsynlegar hjúskaparskyldur við sinn ektamaka. Ráðskona bóndans hafði
undanfarin ár sinnt þessum vanræktu skyldum eiginkonunnar af svo mikilli ástúð að
bóndinn vildi nú festa sér hana fyrir konu með náðarsamlegu leyfi hans hátignar. Jón
bóndi vildi þó gjarnan leyfa hinni blindu konu sinni að búa áfram á heimilinu og lofaði
konungi að hann myndi framfæra báðar konurnar til dauðadags.
Með þessu bréfi fylgdi síðan skriflegur samningur þeirra hjóna þar sem eiginkonan
sagðist vera samþykk ráðahagnum:
Við undirskrifuð egtahjón sem að sönnu vegna gildra orsaka. Höfum undir 25 apríl
þ.a. fengið amtmannsleyfi til að skilja að borði og sæng; nú búum þó, og viljum búa í fé-
lagi saman. Inngöngum hér með, hvort við annað eftirfarandi skilmála nefnilega að ég
Jón Eiríksson tilskil af konu minni Arnbjörgu Þórarinsdóttur, hennar tillátsemi til að
meiga sækja um giftingarleyfi með bústýru minni Guðrúnu Oddsdóttur og hið sama að
fullkomna ef fæst, nú lofa nefndri konu minni sómasamlegu uppiheldi og þjónustu svo
sjúkri sem heilbrigðri í mínu brauði meðan við lifum; og deyi ég á undan henni. Skal
hún njóta hins sama af fjárhlut áðumefndrar Guðrúnar, innst okkar hjónabandssam-
vista, þó undanskilist fjármunir þeir sem Guðrún færði inn í búið; hér á móti gef ég
Arnbjörg Þórarinsdóttir, áður skrifuðum manni mínum Jóni Eiríkssyni ekki einungis
mitt ljúft leyfi, heldur og legg innilega bón til, að hann, að mér lifandi vegna veikinda
minna, og ómögulegheita, að fullnægja minni móðurskyldu sem beri, samt fleiri okkar
kunnra orsaka, mætti fá allra náðugasta leyfi til að egta stúlkuna Guðrúnu Oddsdóttur
sem hjú okkar hefur verið í 8 ár, og ekki einungis prýðilega farið með okkar börn og
búsnytjar, heldur og verið eins sem góð systir móti því að nefndur minn maður haldi
sínu ofan boðnu lofun, um uppheldi og aðhjúkrun við mig, og að ég þar eð veik, árlega
hjá honum fái 2 spesíur einungis minni til ánægju og samt að áðurnefnd Guðrún verði
eins við mig og mína og hún hefur hingað til, og lofa mín forsorgun af fjárhluta sínum,
ef ég lifi lengur en Jón
Undir þetta skrifuðu síðan Jón og Ambjörg en ráðskonan Guðrún skrifaði einnig
undir samninginn og lofaði að standa við sinn hlut.2
Ég fékk strax mikinn áhuga á sögu þeirra Jóns og Arnbjargar og eyddi miklum tíma í
að lesa í gegnum málsskjölin sem fylgdu bréfinu. Einnig reyndi ég að finna aðrar heim-
ildir um hjónin sem gætu hjálpað mér að skapa sögu þeirra einhvers konar umgjörð.
Heimildir eins og manntöl, prestþjónustubækur og sóknarmanntöl veita oft ótrúlega
heilsteypta mynd af lífsferli einstaklinga fyrr á tímum allt frá fæðingu til dauða. En til
að skilja betur lagalega hlið hjónaskilnaða á þessum tíma skoðaði ég þróun löggjafar-
innar.
58 SAGNIR 24 ARGANGUR '04
A
F Y R R I
H L U T A
1 9