Sagnir - 01.06.2004, Síða 93

Markmiðið með þessum skrifum er að reyna að varpa nokkru
ljósi á lífshlaup almúgamanns. Hér verður einblínt á verk hans og
störf en einnig á persónuleika og áhrif hans á sína nánustu og um-
hverfi sitt. Einnig verður gerð tilraun til að blanda saman ólíkum
heimildum til að ná fram mismunandi sjónarhornum. Vonast ég til
að með þessari aðferð fái lesendur nánari tilfinningu fyrir persónu
viðfangsefnisins og umhverfi.
HVER ER MAÐURINN?
Þorlákur Björnsson var fæddur á Varmá í Mosfellssveit á Þorláks-
messu þann 23. desember 1899 og dó á Selfossi árið 1987. Lífshlaup
Þorláks hefur mörgum þótt athyglisvert enda var hann einn af
kunnustu hestamönnum landsins hér áður fyrr og hafa ýmsar heim-
ildir um Þorlák varðveist. Umræddar heimildir eru aðallega viðtöl
og greinar sem hafa birst víða, t.d. í bókum, tímaritum og sjón-
varpi. Þar sagði Þorlákur frá lífshlaupi sínu og rifjaði upp gamlar
sögur, aðallega um fólk og hesta. Þorlákur var alþýðumaður en það
sem skildi hann helst frá öðrum meðaljónum síns tíma var hversu
víðförull og þekktur hann var á meðal manna á hans sviði. Það er
óhætt að segja að Þorlákur hafi verið litrík persóna með áhuga-
verða sögu að baki. Rökstuðningur þess eru persónuleg kynni mín
af afa og samtöl mín í gegnum árin við fólk sem þekkti hann vel og
er á sama máli.
ÆSKULJÓMINN, HESTARNIR OG VINNAN
Fyrsta æviminning Þorláks var frá því þegar hann var þriggja ára.
Faðir hans reiddi hann á gráum hesti sem hét Hrafn og hafði fagur-
blátt fax en þessi hestur fæddist svartur. Þorlákur kvaðst hafa mun-
að eftir hnakkalokkunum sem hann fiktaði í á klárnum en þeir
voru alveg við nefið á honum.4 Þessi atburður átti sér stað undir
Eyjafjöllum en þangað flutti Þorlákur fjögurra ára gamall eftir að
faðir hans dó, ásamt móður sinni, Önnu Jónsdóttur, og tveimur
bræðrum. Björn Þorláksson faðir þeirra stofnaði ullarverksmiðjuna
Álafoss og rak hana þar til hann andaðist 27. febrúar 1904.5 Anna,
Þorlákur og Stefán, bróðir Þorláks, fluttust að Drangshlíð undir
Eyjafjöllum en þriðji og yngsti bróðirinn, Jón, fór til frændfólks
þeirra að Eystri-Sólheimum.
Þorlákur var aldamótabarn og ólst upp á rótgrónu menningar-
heimili hjá hjónunum Þorsteini Jónssyni og Guðrúnu Jónsdóttur,
sem var móðursystir hans. Það var reglusemi og myndarskapur á
öllum heimilisbrag í Drangshlíð og söngur oft á tíðum iðkaður þar.
Þorlákur vandist söng ungur að aldri en sjálfur hafði hann mikla og
sterka söngrödd og lét oft að sér kveða á mannamótum seinna
meir.6
Á veturna voru haldnar kvöldvökur upp á gamlan máta en þá las
einhver upphátt sögur eða kvað rímur fyrir heimilisfólkið sem sat í
kring og vann lítilsháttar innistörf. Það var talsverð samkeppni á
milli bræðranna hvor fengi að lesa en þeir vildu miklu frekar lesa
sögur heldur en að tæja hrosshár, þæfa sokka eða eitthvað annað.7
Á þessum kvöldvökum urðu fyrstu kynni Þorláks af íslendingasög-
unum en þær voru í miklu uppáhaldi hjá honum allar götur síðan.8
Líkt og önnur íslensk börn sem ólust upp í sveit á þessum tíma
þurfti Þorlákur að vinna sem og aðrir á bænum þegar hann hafði
aldur til. Það voru ýmis bústörf sem voru í verkahring þeirra
bræðra. Þeir þurftu að gæta lambfjár á vorin, sitja yfir kvíaám,
sinna heyskap, taka þátt í smalamennsku auk ýmiskonar snúninga
og annars sem til féll.9
HAFIÐ OG HEIMURINN
Sveitabæirnir undir Eyjafjöllum nutu góðs af annarri lífsafkomu
en hefðbundnum landbúnaði. Það er stutt vegalengd að sjónum og
aldagömul hefð var fyrir því að bændur undir Eyjafjöllum stund-
uðu saman litla útgerð á árabátum til þess að færa meiri björg í bú.
Þorlákur hafði sín fyrstu kynni af sjómennsku af róðrunum frá
sandinum undir Eyjafjöllum. Hann byrjaði sem hálfdrættingur og
var nýfermdur þegar hann fékk að fara í túr með Sigfúsi Ólafssyni,
formanni frá Eystri-Skógum. Oftast var róið út frá Jökulsá á Sól-
heimasandi þar sem heitir Máríuhlið. Þessi staður var talin hentug-
Þ A Ð BÆTIR HVERN BRAGNA A O
j ur fyrir smáútgerð því þarna úti fyrir eru grynningar og hraun-
drangar sem mynda eins konar sund eða hlið fyrir bátana við útfall
; Jökulsár á milli þessara skerja og eyrarinnar við árósinn.10
Að sögn Þorláks varð hann talsvert sjóveikur í sínum fyrsta róðri
en dró þó nokkra fiska. Það þótti sjálfsagt að færa einhverjum sem
talinn var þurfandi fyrsta dregna fiskinn en sá fiskur nefnist Maríu-
i fiskur. Maríufisk sinn gaf Þorlákur tveimur konum í sveitinni sem
[ hann vissi að voru fátækar. Áður en róið var út frá Jökulsárlóni
[asdf2]þurfti talsverðan undirbúning þannig að allt gengi vel. Huga
þurfti að byrðarólum en það voru ólar með hvalanálum sem fisk-
í arnir voru kræktir á og síðan festar á hestana sem báru björgina
| heim. Sömuleiðis þurfti að gæta þess að önglar, færi og sökklar
I væru í lagi áður en haldið var út. I landi urðu að vera vaktmenn
| sem sáu um hestana á meðan. Þeirra verk var m.a. að sjá til þess að
hafa hauspoka í lagi fyrir hestana svo þeir gætu étið hey úr þeim.
Hauspokarnir voru sérsaumaðir með hornsylgjum í opi og band í
til að festa upp um haus á hestinum. Ásamt því að gefa þeim hey
1 var farið með þá a.m.k. einu sinni að Jökulsá til þess að gefa þeim
| að drekka. Ef gott var í veðri voru unglingar látnir sjá um að vakta
en fullorðnir ef sjór var varasamur til þess að veifa til bátanna.
| Landmaður þótti vera í betri aðstöðu til þess að meta aðstæður
heldur en bátsmenn og því hlýddu bátsmenn alltaf ef þeir voru
veifaðir að landi. Veiðarnar gengu misjafnlega og stundum fengu
I þeir vænan hlut þótt stutt væri róið. Þorlákur náði þremur vertíð-
j um sem strákur á Sólheimasandi. Stuttu eftir að hann hóf búskap
að Eyjarhólum reri hann aftur nokkra túra frá Máríuhliði. Fyrst
j með Ásgeiri í Framnesi á bátnum Lukkusæl og síðan hjá Sigurði í
Sólheimakoti á Voninni."
Þorlákur á leið á hestamannamót á Hellu í júlí 1975
g £ j 7 a ÞEIM HESTI sagnir 24 árgangur 04 91