Morgunblaðið - 22.03.2014, Blaðsíða 26

BAKSVIÐ
Anna Lilja Þórisdóttir
annalilja@mbl.is
F
yrir fjármálakreppuna
vörðu ríki OECD um
helmingi opinberra út-
gjalda sinna til vel-
ferðar-, heilbrigðis- og
menntamála. Í flestum löndunum
hafa þessi útgjöld dregist saman frá
árinu 2008, þrátt fyrir að þörfin fyr-
ir félagslega aðstoð hafi aukist víða.
Alls staðar hefur efnahagsástandið
komið verst niður á börnum og
ungu fólki. Áhrif þessa munu ekki
koma fyllilega í ljós fyrr en eftir
mörg ár. Efnahagsástand í framtíð-
inni hefur þar áhrif, en tryggja þarf
að skammtímavandi verði ekki að
langtímavanda, m.a. með því að
draga ekki frekar úr útgjöldum til
félagsþjónustu.
Þetta er meðal þess sem fram
kemur í Society at a Glance, nýrri
skýrslu Efnahags- og framfara-
stofnunarinnar, OECD, þar sem
fjallað er um alþjóðlegu fjármála-
kreppuna og ýmsar félagslegar af-
leiðingar hennar. Þar segir m.a. að
Ísland sé það land innan OECD, þar
sem tekjur heimila drógust mest
saman eftir kreppu, eða um tæp 9%
og það land sem hlutfallslega flestir
fluttu frá, 6,1 á hverja 1.000 íbúa ár-
in 2008-2010.
Minnsti ójöfnuður á Íslandi
Einnig segir í skýrslunni að
ýmis teikn séu um að ríki OECD
séu að rétta úr kútnum. Þó hafi mis-
skipting lífsins gæða aukist. Þeir
sem hafi lítið notið uppgangsins fyr-
ir kreppu, hafi sömuleiðis fengið
mest að kenna á kreppunni. Eitt
helsta áhyggjuefnið sé að þessi
vandi muni móta lífshlaup fólks til
frambúðar. Ungt fólk sem alist upp í
skugga atvinnuleysis og fátæktar
hafi minni tekjumöguleika og færri
atvinnutækifæri er það vex úr grasi.
Samkvæmt skýrslunni jókst þessi
ójöfnuður ekki hér á landi, hann
mældist reyndar minnstur hér á ár-
unum eftir 2008.
Frá árinu 2007 hefur atvinnu-
lausum fjölgað um 15 milljónir í
ríkjum OECD og eru nú 48 millj-
ónir. Meira en þriðjungur þeirra
hefur verið án vinnu í meira en ár.
Atvinnuleysi hefur aukist mest hjá
ungu fólki, körlum og fólki með litla
menntun. Árið 2010 var Ísland það
land þar sem atvinnuleysi hafði auk-
ist mest frá 2007, eða um 7,4%. Ís-
land er einnig meðal þeirra landa
þar sem útgjöld vegna atvinnuleys-
isbóta og ýmissar félagslegrar að-
stoðar hafa aukist einna mest frá
kreppu og er einnig eitt þeirra
landa þar sem tímabil atvinnuleys-
isbóta hefur lengst einna mest.
Færri fæðingar
Að meðaltali hafa útgjöld innan
OECD til heilbrigðisþjónustunnar
haldist óbreytt frá árinu 2008, en
fram að því hafði verið mikil út-
gjaldaaukning í þessum málaflokki.
Nokkur ríki hafa þó dregið úr út-
gjöldum sínum til þess málaflokks,
þeirra á meðal Ísland, sem einnig
hefur aukið kostnaðarhlutdeild al-
mennings í heilbrigðisþjónustunni
og í skýrslunni segir að það leiði til
þess að tekjulágir leiti síður læknis.
Þá hefur fæðingartíðni minnk-
að frá kreppu í tveimur þriðju
OECD-ríkjanna, um 0,1% á Íslandi.
Hún mældist að meðaltali 1,75 í
löndum OECD árið 2008, en 1,7 árið
2011. Ástæður þessa eru m.a. taldar
vera ónægur stuðningur fyrir fjöl-
skyldufólk og ótryggt atvinnu- og
efnahagsástand.
Margt annað er tínt til í skýrsl-
unni, m.a. er þar kannað hvort íbúar
OECD-landanna telji landið sitt
góðan stað fyrir innflytjendur. Ís-
land er þar í 3. sæti, en 91% telja
svo vera.
Hrunið breytti ýmsu
og ekki bara á Íslandi
Ýmsar breytingar frá 2007
» Tvöfalt fleiri heimili í Bandaríkjunum fá opinbera aðstoð til matvæla-
kaupa nú, en árið 2007. Nú fá 15% allra heimila í landinu slíka aðstoð.
» Tíðni sjálfsvíga hækkaði lítillega í upphafi alþjóðlegu fjármálakrepp-
unnar í nokkrum ríkjum OECD, en sú þróun hefur ekki haldið áfram. Tíðn-
in hér á landi er undir meðaltali.
» Undanfarin ár hafa útgjöld til félagsþjónustu aukist mest í þeim
löndum sem urðu minnst fyrir barðinu á kreppunni.
» Þegar félagslegum stuðningi er beint að börnum, minnka líkur á því
að fátækt haldi áfam í næstu kynslóð, hún „erfist“ síður.
Aukning á fjölda þeirra sem
fengu atvinnuleysisbætur í
fyrsta skiptið í % í nokkrum
OECD-löndum 2007-2010:
Breytingar á fæðingartíðni í %
í nokkrum OECD-löndum
2008-2011:
8%
7%
6%
5%
4%
3%
2%
1%
0%
Ís
la
nd
Ís
la
nd
Fi
nn
la
nd
Fi
nn
la
nd
Ba
nd
ar
ík
in
Ba
nd
ar
ík
in
Fr
ak
kl
an
d
Fr
ak
kl
an
d
Sp
án
n
Sp
án
n
Ei
st
la
nd
Ei
st
la
nd
Atvinnuleysisbætur Fæðingartíðni
7,4%
1,1%
1,5%
2,2%
3,2% 3,3%
0,05%
0,00%
-0,05%
-0,10%
-0,15%
-0,20%
-0,12%
+0,01%
-0,02%
-0,10%
-0,18%
-0,13%
26
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 22. MARS 2014
Hægt er að lýsa skoðun á ritstjórnargreinum Morgunblaðsins á http://www.mbl.is/mogginn/leidarar/
Tvær vikureru nú þartil Afganir
ganga að kjör-
borðinu og velja
sér nýjan forseta í stað Ha-
mids Karzais. Ekki verður
sagt að mikill söknuður sé að
forsetanum gamla, en hann
hefur eytt síðustu árum í að
þrefa við vestræna herliðið í
landinu, sem líklega er eina
ástæða þess að Karzai hefur
reynst langlífur í embætti
sínu. Síðasta óþurftarverk
Karzais var að neita að undir-
rita samning um áframhald-
andi veru herliðsins í landinu,
en eftirláta eftirmanni sínum
það. Hefur framgangur máls-
ins tafist við það og dýrmætur
tími glatast, því að ljóst má
vera að sama hver það verður
sem vinnur kosningarnar, sá
mun undirrita samkomulagið.
En hugsanlega dugar það
ekki til. Flest vesturveldin ut-
an Bandaríkjanna eru nú í
óðaönn að draga herlið sitt í
landinu til baka. Óvíst er því
að eftirmaður Karzais muni
njóta langs tíma í forsetahöll-
inni í Kabúl áður en talibanar
ná fullum völdum í landinu á
ný, eins og mestu svartsýnis-
mennirnir telja fyrirsjáan-
legt. Til marks um það er hið
nýja uppnefni Karzais, þar
sem hann er titlaður „borgar-
stjóri Kabúl,“ frekar en for-
seti Afganistans. Allt fram-
haldið er því í
nokkurri óvissu,
jafnvel þó að kosn-
ingarnar fari vel
fram.
Við það bætist sú staðreynd
að öryggis- og varnarmál Evr-
ópu munu kunna að vera í fyr-
irrúmi á næstu misserum, nú
þegar draugur kalda stríðsins
hefur verið vakinn upp á ný.
Ríki Atlantshafsbandalagsins
kunna að líta svo á að herlið
sitt sé betur geymt á heima-
slóðum en við að byggja upp
ný ríki, en nærri því fimmt-
ungur þess herliðs sem nú er í
landinu kemur einmitt frá
þeim ríkjum NATO sem áður
voru í Varsjárbandalaginu.
En kaldastríðs-spennan
sem nú ríkir vekur einnig aðra
spurningu, nefnilega hvort
stórveldin muni enn á ný
keppast um áhrif, ítök og völd
í landinu hrjóstruga. Það
þyrfti ekki að koma á óvart þó
að lega landsins myndi enn og
aftur breyta því í óbeinan víg-
völl á milli andstæðra stór-
velda líkt og mýmörg dæmi
sögunnar eru um. Í því ljósi
má benda á það að vestur-
veldin hafa einu sinni áður yf-
irgefið Afgani, eftir að sov-
ésku innrásinni 1979 hafði
verið hrundið. Afleiðingar
þess urðu skelfilegar. Orð-
spor hins vestræna heims má
varla við því að slíkt gerist á
ný.
Karzai kveður í
skugga nýrra átaka}
Hefst „stórveldataflið
mikla“ á ný?
Recep TayyipErdogan,
forsætisráðherra
Tyrklands, hefur
ímugust á netinu.
Fólk er ósvífið á netinu og
hann kann ekki að meta það.
Undanfarið hefur ótíndur al-
menningur notað netið til að
birta upptökur af símtölum
hans. Hafi ekki verið átt við
upptökurnar eru þær þokka-
leg vísbending um spillingu.
Erdogan segir að upptök-
urnar séu sviknar. Síðan hann
barði niður mótmæli harðri
hendi í fyrra hefur hrikt í
valdastoðum hans.
Í Tyrklandi er blaðamönn-
um hent í fangelsi af slíku
kappi að einsdæmi er í heim-
inum. Nú hefur Erdogan tek-
ið upp á því að slökkva á sam-
skiptavefnum Twitter þar
sem hægt er að skiptast á ör-
skilaboðum. Fimm örskilaboð
munu sérstaklega hafa komið
við kvikuna á honum. En auð-
vitað getur Erdogan ekki
slökkt á Twitter og jókst
virkni Tyrkja á
samskiptavefnum
um helming eftir
að hann bannaði
notkun hans.
Erdogan hefur nú verið í
embætti í ellefu ár. Á þeim
tíma hefur hann lokað Face-
book í tvö ár. Í aðdraganda
bannsins á Twitter lét hann
loka þúsundum vefsíðna að
því er kemur fram í frétta-
skeytum.
Erdogan vill þagga niður í
Twitter því að í lok mánaðar
eru sveitarstjórnarkosningar
og hann vill vera laus við
óþægindi og hvimleiðar
spurningar. Með hverri til-
raun hans til að þagga niður í
Tyrkjum vaxa óvinsældirnar.
Margt hefur breyst í Tyrk-
landi frá því að Erdogan
komst til valda. Hann ýtti
hernum til hliðar og lagði
grunninn að miklu hagvaxtar-
skeiði á meðan stöðnun blasti
við í Evrópu. En Erdogan
breyttist líka og nú gera
Tyrkir hróp að honum.
Ritskoðun er hæpin
leið til vinsælda}Óhræsis netið
Í
tíma í lagadeild Vínarháskóla var far-
ið yfir rætur Austurríkis í áfanga um
hérlent réttarkerfi. Saga þessa litla
fallega lands er blóði drifin, eins og
gengur, en aðdragandi síðari heims-
styrjaldarinnar var hér mjög áhugaverður.
Austurríki var heimsveldi allt frá tímum
Habsborgara fram að fyrri heimsstyrjöld.
Hernaðarlist var Austurríkismönnum þó síð-
ur í blóð borin en útsjónarsemi og pólitík.
Þegar að stórátökum kom lutu þeir í lægra
haldi fyrir Napóleóni, Prússaveldi og að end-
ingu bandamönnum 1918.
Á millistríðsárunum bjó sú von í brjósti
margra að Austurríki og Þýskaland myndu
sameinast. Öllum að óvörum var ákveðið að
halda þjóðaratkvæðagreiðslu um hvort Aust-
urríki yrði hluti af Þýskalandi í mars 1938.
Atkvæðagreiðslan var aldrei haldin, því hið svokall-
aða „Anschluss“ varð mjög skömmu áður.
Kennarinn staldraði þar við og sagði sögu af afa sín-
um sem var í austurríska hernum þennan örlagaríka
marsmánuð 1938. Hann og samherjar hans vissu af
komu Þjóðverja og greiddu sín á milli atkvæði um hvort
þeir ættu að veita viðnám. Þýski herinn gekk á austur-
ríska grund án nokkurrar mótspyrnu.
Amma þessa ágæta kennara vann hjá hattagerðar-
manni þegar Hitler hélt ræðuna hvar hann bauð
Austurríki, sinn fæðingarstað, velkomið í Þýskaland.
Hattarinn sagði að allir sem mættu á Heldenplatz til
að hlýða á orð Foringjans fengju frí það sem
eftir lifði dags. Þeir sem ekki færu þyrftu
ekki að mæta daginn eftir.
Austurríkismenn litu framan af á sig sem
fyrsta fórnarlamb nasismans og nutu við það
stuðnings bandamanna, sem í Moskvu-
yfirlýsingunni frá 1943 sögðu Austurríki
fyrsta fórnarlamb þjóðernissósíalista. Hér-
lendir tóku þessari skoðun fagnandi og
bældu um áratugaskeið umræðu um þá stað-
reynd að landsmenn voru í mörgum tilvikum
virkir þátttakendur í hernaðarbrölti og voða-
verkum herafla nasista.
Það var ekki fyrr en á níunda áratugnum
sem opinská umræða um stríðsárin komst
almennilega á flug, en fram að því var þessi
söguskoðun meðal annars kennd í skólum.
Sendiherra Rússlands í Austurríki var í
sjónvarpsviðtali fyrir skemmstu. Þar var hann þrá-
spurður um stöðu Krímskaga og aðgerðir og afskipti
Rússa þar á bæ. Sendiherrann vék sér fimlega undan
spurningum blaðamanns, þangað til að kom að spurn-
ingunni:
„Myndirðu líta á færslu Krímskaga yfir til Rússlands
sem nokkurs konar Anschluss?“ „Ég myndi ekki nota
það orð,“ sagði sendiherrann. Atburðarásin á Krím-
skaga hefur verið hvað hröðust í mars, rétt eins og var í
Austurríki í mars 1938.
Þetta er Gunnar D. Ólafsson sem skrifar frá Vínar-
borg. gunnardofri@mbl.is
Gunnar Dofri
Ólafsson
Pistill
Árið er 1938
STOFNAÐ 1913
Útgáfufélag: Árvakur hf., Reykjavík.
Ritstjórar:
Davíð Oddsson Haraldur Johannessen
Aðstoðarritstjóri:
Karl Blöndal
Útgefandi:
Óskar Magnússon