Morgunblaðið - 22.03.2014, Blaðsíða 28

28 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 22. MARS 2014
Nýlega bárust þær fréttir að sögur Auðar Övu Ólafsdóttur ogJóns Kalmans Stefánssonar hefðu verið tilnefndar til verð-launa breska blaðsins Independent í flokki erlendra skáld-verka. Tvær bækur af fimmtán í úrvalsdeildinni um Nóbel-
inn. Þetta er ekki lítill árangur tveggja bóka á þjóðtungu liðlega 300
þúsund sálna og vekur til umhugsunar hvernig hægt sé að ná slíkum ár-
angri í orðlist, því listformi sem krefst engrar tækni nema tungutækni
og er því iðkað hvarvetna þar sem fólk kemur saman á jarðarkringlunni.
Án þess að draga úr einstöku afreki Auðar og Jóns er það hluti af skýr-
ingunni að vinnutæki þeirra er langþjálfað tungumál af glímu atvinnu-
manna við orðlistarverk, allt frá því að hirðskáldin fornu fóru með elstu
útflutningsvöru Íslands á markaði hjá höfðingjum í nágrannalöndunum:
Ljóðlistina – en dróttkvæðin
voru fyrsta afsprengi hinnar
frjóu norrænu og gelísku
menningarblöndu sem hér
hrærðist saman á landnámsöld.
Atvinnumennska skáld-
anna olli því að á íslensku
varð snemma til fagvitund í
skáldlegri meðferð tungumáls, vitund sem hefur þroskast af nánum
kynnum við skáldskap, listir og tungumál annarra þjóða í 1140 ár; nú
síðast hjá Auði með bakgrunni í evrópskri myndlist og frönskum tákn-
heimi sem springur út á óvæntan hátt í gegnum gamla málið í Norður-
höfum. Árangur íslenskra höfunda í veröldinni, frá Agli og Snorra um
Halldór Kiljan til þeirra sem nú bera kyndilinn, er tilefni til að íhuga
gildi menningarsamskipta sem fara fram á tungumálum og krefjast
tungumálakunnáttu. Enginn okkar höfunda hefði náð sérstaklega langt
ef ekki hefði verið fyrir þann sköpunarkraft sem í menningarblöndunum
býr. Því er það hörmulegt að kennsla í tungumálum skuli hafa skroppið
saman í íslenska skólakerfinu; grískan og latínan nær alveg horfnar og
franskan á sömu leið á meðan enskan fær aukið rými sem helsta út-
lenskan á kostnað dönsku og þýsku.
Börnin skynja þessar breytingar sennilega fyrst því í vikunni óskaði
tíu ára dóttir mín sér þess að hún gæti orðið jafn góð í ensku og ís-
lensku, og hvort við foreldrarnir vildum vera svo væn að tala við hana á
enska málinu. Stutt tilraun við kvöldverðarborðið sýndi að við höfðum
um margt að spjalla. Tilfinning barnsins er án efa tilkomin vegna tölvu-
heimsins sem hún hverfur daglega til og því er brýnasta hagsmunamál
landsmanna að Alþingi nái að afgreiða tillögu til þingsályktunar um að-
gerðaráætlun um notkun íslensku í stafrænni upplýsingatækni, sem var
lögð fram með breytingartillögu frá allsherjar- og menntamálanefnd í
síðustu viku. Komist þessi tillaga ekki fljótt til framkvæmda er sjálfhætt
þrasi um kjör kennara, Evrópumál og skuldbreytingar því án tungu-
málsins í framtíðarlandi upplýsingatækninnar verðum við eins og hver
önnur í þjóðahafinu og lítil von til að sögum frá veiðistöðinni á Íslandi
verði hampað með menningarþjóðum.
Málið
El
ín
Es
th
er
Kannski ættum við bara að flytja út rit-
snillinga í gámavís, til að laga efnahaginn?
Gámavís? Er það ekki smá bjartsýni?
Hefurðu séð internetið nýlega?
Mál meðal mála
Tungutak
Gísli Sigurðsson
gislisi@hi.is
Umræður um ójöfnuð í heiminum og í ein-stökum ríkjum hafa farið vaxandi hin síðariár og alveg sérstaklega eftir að fjármála-kreppan skall á af fullum þunga sumarið og
haustið 2008, þótt hún eigi sér lengri sögu. Á sama
tíma og atvinnuleysi jókst hröðum skrefum, sér-
staklega í Suður-Evrópu, beindist athyglin í vaxandi
mæli að ofurlaunum forstjóra stórfyrirtækja og banka-
manna. En athyglin síðustu árin hefur þó beinzt sér-
staklega að því fyrirbæri að í sumum löndum hafa
nokkur hundruð einstaklingar getað eignast jafn mikið
og 100-200 milljónir einstaklinga.
Þegar við horfum á þann ójöfnuð sem ríkir á heims-
vísu fer ekki á milli mála að ríka fólkið í heiminum er
aðallega að finna í Norður-Evrópu og Norður-Ameríku,
þótt fleiri blandi sér nú í þann leik. Hvernig urðu
Norður-Evrópubúar svona ríkir? Að einhverju leyti
með því að fara ránshendi um auðlindir annarra þjóða
á 19. öld og fram eftir 20.öld.
Það er hins vegar ekki eina skýringin. Stundum
koma fram menn sem verða auðugir á eigin hugviti og
sýn á framtíðina. Henry Ford var
slíkur maður. Það er Bill Gates líka.
En oftar er það annað sem ræður.
Olígarkarnir rússnesku eru ekki all-
ir svona snjallir í að græða peninga.
Þeir auðguðust vegna þess að póli-
tísk aðstaða gaf þeim tækifæri til
þess. Oftar en ekki eru það aðstæður, sem pólitíkin
skapar, hvort sem það eru einræðisherrar eða ígildi
þeirra, sem skapa þær aðstæður eða lýðræðislega
kjörnir stjórnmálamenn sem ýmist gera það vitandi
vits eða óafvitandi.
Nú er ójöfnuður á heimsvísu kominn á það stig að
Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn hvetur til breytinga á skatt-
kerfum til þess að draga úr honum. Frá því sagði
þýzka fréttastofan Deutsche-Welle fyrir nokkrum dög-
um og var sú frétt tekin upp í megindráttum á vefmiðl-
inum Evrópuvaktinni.is. Þar kemur fram að í minn-
isblaði sem tekið hefur verið saman innan þeirrar
stofnunar séu færð rök að því að mikill efnamunur
dragi úr hagvexti. Hugmyndir AGS eru þær að draga
úr skattheimtu á vinnu fólks en auka hana á neyzlu.
Jafnframt vill AGS skattleggja hina ríku meira.
Nú kann einhver að velta því fyrir sér hvort sósíal-
istar hafi tekið völdin í AGS en samkvæmt fréttum
Deutsche-Welle hefur Christine Lagarde, forstjóri
sjóðsins og fyrrverandi fjármálaráðherra í hægristjórn
Sarkozy, þá Frakklandsforseta, lýst svipuðum sjónar-
miðum. Það hefur Bill Gates reyndar líka gert og gefið
til kynna að hann telji auðlegðarskatta sem í reynd eru
eignaupptaka ekki óeðlilega.
Afleiðingar áberandi efnamunar í samfélögum geta
orðið mismunandi miklar eftir aðstæðum. En í ljósi
þess að milljarðar búa í fátækt á heimsbyggðinni má
auðvitað velta því fyrir sér hvort að því komi, verði
ekki breyting á, að þeir milljarðar flæði yfir landsvæði
hinna ríku með sama hætti og múgurinn á götum Par-
ísar gerði fyrir 225 árum.
Umræður innan Evrópusambandsins hafa orðið
skarpari hins síðari ár, þegar sumum þjóðum hefur
vegnað vel og öðrum illa. Hvernig fá Grikkir útrás fyrir
reiði sína í garð Þjóðverja? Með því að vekja drauga
fortíðarinnar til lífsins og krefjast stríðsskaðabóta úr
hendi Þjóðverja.
Ekki er ólíklegt að of mikill efnamunur sé erfiðari í
fámennari samfélögum en hinum stærri. Það á við um
Ísland alveg eins og fámenn samfélög annars staðar.
Sennilega hefur mestur jöfnuður ríkt hér í sögulegu
samhengi um og upp úr miðri 20. öldinni. Hann byrjaði
að fara úr skorðum snemma á áttunda áratugnum
vegna óðaverðbólgu sem þá gekk í garð og stóð sam-
fleytt í um tvo áratugi. Þá högnuðust þeir sem gátu
fengið lán sem verðbólgan borgaði niður áður en verð-
trygging kom til sögunnar. Sú óðaverðbólga hófst í tíð
vinstristjórnar en hún var henni ekki
að kenna. Rætur hennar lágu í gífur-
legri hækkun á olíu þegar arabar tóku
eigin auðindir úr höndum vestrænna
olíufyrirtækja.
Kvótakerfið leiddi til gífurlegs efna-
munar hér. En það var ekki kvóta-
kerfið sem slíkt, sem upp var tekið 1984, sem varð til
þess heldur hið frjálsa framsal kvótans sem upp var
tekið 1990. Hverjir beittu sér fyrir því? Það var vinstri-
stjórn Steingríms Hermannssonar, með Alþýðuflokk og
Alþýðubandalag innan borðs, sem hafði forystu um
það.
Bankahrunið þurrkaði út töluvert af þeim ójöfnuði
sem hafði náð að festa rætur hér en það verður aldrei
svo að alger jöfnuður verði en munurinn þarf að vera í
hófi. Enn eru töluverð umbrot í bankakerfinu og sum-
um stórum fyrirtækjum hér til þess að koma hinu
gamla kerfi á að nýju. En það eru engin rök og engar
forsendur fyrir því. Heldur ekki í nálægum löndum
eins og fleiri og fleiri átta sig á, þar á meðal innan Evr-
ópusambandsins. Ætli verkalýðshreyfingin og lífeyris-
sjóðirnir hafi áttað sig á því?
Tvennt er orðið tímabært þegar hér er komið sögu
eftir hrun.
Annars vegar að endurskoða þá löggjöf sem atvinnu-
lífið byggist á í víðum skilningi til þess að koma í veg
fyrir að til verði á ný viðskiptasamsteypur sem leggi
allt undir sig og tryggja með slíkri löggjöf tilveru lítilla
fyrirtækja og meðalstórra sem eru kjarni atvinnulífs-
ins. Það á enn við sem Davíð Oddsson, þá forsætisráð-
herra, sagði í samtali við Ríkisútvarpið snemma í ágúst
1999:
„Íslenzka þjóðríkið er þannig vaxið að það er ekki
hollt fyrir það að vera í höndunum á mjög fáum aðil-
um.“
Hins vegar að hefja umræður um það hvort hægt sé
að draga úr efnamun hér með breytingum á skattakerfi
þannig að skattlagning vinnunnar vegi ekki jafnþungt
og nú.
Um ójöfnuð í heiminum – og hér
AGS vill vinna gegn
ójöfnuði með breyt-
ingum á skattakerfum
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Þegar ég sat í bankaráði Seðla-bankans var Már Guðmundsson
hagfræðingur bankans um skeið. Ég
hafði gott eitt af honum að segja.
Þótt hann væri drjúgur með sig, var
hann vel að sér og mælti jafnan
skynsamlega. Einu kynni mín af
honum áður voru, þegar við vorum
iðulega ræðumenn hvor fyrir sinn
málstað í framhaldsskólum, hann
fyrir sósíalisma og ég fyrir frjáls-
hyggju. Boðaði hann þá, að menn
skyldu taka almannahag fram yfir
eigin hag.
Hins vegar var Már bersýnilega
ráðinn seðlabankastjóri af stjórn-
málaástæðum, þótt látið væri svo
heita, að hann hefði mesta þekkingu
og reynslu umsækjenda. En dóm-
greind skiptir ekki síður máli. Sú
ákvörðun Más að una ekki við launa-
lækkun, sem aðrir í sambærilegum
stöðum urðu að sætta sig við á erf-
iðum tímum, sýndi dómgreindar-
brest.
Már kveðst hafa viljað láta reyna
á rétt sinn með því að höfða mál
gegn Seðlabankanum. En stundum
er skynsamlegast að krefjast ekki
réttar síns. Þegar Davíð Oddsson lét
af starfi borgarstjóra, átti hann rétt
á sex mánaða biðlaunum. Hann
ákvað að taka sér þau ekki, þótt rétt-
ur hans til þeirra væri ótvíræður.
Þegar Davíð var skipaður seðla-
bankastjóri, var gerður við hann
ráðningarsamningur til sjö ára, frá
20. október 2005 til 20. október 2012.
Samningurinn var svo skýr, að Dav-
íð hefði með dómi getað fengið full
mánaðarlaun greidd allt til 20. októ-
ber 2012, en hann var sem kunnugt
er hrakinn úr starfi í febrúar 2009.
En Davíð ákvað að láta kyrrt liggja.
Þegar Davíð var ráðherra 1991-
2005, tók eiginkona hans aldrei dag-
peninga í utanlandsferðum eins og
makar annarra ráðherra. Þetta var
réttur hennar, en hún nýtti sér hann
ekki.
Hvort tveggja gerir síðan hlut
Más verri, að hann tapaði máli sínu
gegn Seðlabankanum og að hann lét
bankann greiða málskostnað sinn.
En ólíkt hafast þeir að í eigin mál-
um, gamli sósíalistinn, sem boðaði
forðum, að taka skyldi almannahag
fram yfir eigin hag, og hinn borgara-
legi stjórnmálamaður Davíð Odds-
son. En nú ber svo við, að þeir Hörð-
ur Torfason og Bubbi Morthens eru
hvergi sjáanlegir með potta sína og
pönnur fyrir utan Seðlabankann.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Ólíkt hafast þeir að