Læknablaðið - 15.07.2001, Qupperneq 40

FRÆÐIGREINAR / FRÆÐILEG ÁBENDING
Tafla I. Geislun á fóstur við algengar myndgreiningarrannsóknir (8).
Fósturgeislun Meóaltal mGy Hámark mGy Geislun í rannsókn Meóaltal mGy
Algengustu röntgenmyndir
Kviðarhol 1,4 4,20 i*
Lungu < 0,01 < 0,01 0,02*
Þvagfæri (urografia) 1,7 10 2,5
Lendahryggur 1,7 10 1,3
Grindarhol 1,1 4 0,7*
Höfuð < 0,01 < 0,01 0,07
Brjósthryggur < 0,01 < 0,01 0,7
Skyggnirannsóknir
Magi og vélinda 1,1 5,8 3
Ristill 6,8 24 7
Tölvusneiðmyndir
Kviðarhol 8 49 10
Brjósthol 0,06 0,9 8
Lendahryggur < 0,005 < 0,005 2,3
Grindarhol** 2,4 8,6 8
ísótópa- Á 2.-4. mánuði í lok
rannsóknir meðgöngu meðgöngu
Beinaskann 4,6-4,7 1,8 4
Lungnaskann 0,4-0,6 0,8 1
Lifrarskann 0,5-0,6 1,1 1
Nýrarit (renogram) 5,9-9,0 3,5 1
ígeröaleit 14-18 25
Skjaldkirtilsupptaka (1 131) 0,03-0,04 15 1
Meinvarpaleit (1 131) 2-2,9 2 2
* Ein yfirlitsmynd.
** Fylgiroft kvióarholsrannsókn.
Tafla II. Líkur á eðlilegum burði nýbura sem fall af geislaskammti fósturs (8).
Geislaskammtur umfram eðlilega bakgrunnsgeislun; mGy Hlutfallslegar (%) líkur á alheilbrigóu barni Hlutfallslegar (%) líkur á að krabbamein finnist ekki í barni
0 97* 99,7
0,5 97 99,7
1 97 99,7
2,5 97 99,7
5 97 99,7
10 97 99,6
50 97 99,4
100 >97** 99,1
* Aö meötalinni eölilegri bakgrunnsgeislun í Evrópu og Ameríku. Athuga ber aó bakgrunnsgeislun á
íslandi er helmingi lægri.
** Nákvæmar áhættutölur fyrir menn eru ekki til, en dýratilraunir benda til þess, aö líkur á
vanskapnaói séu hverfandi meö geislaskömmtum undir 100-200 mGy. Vanskapnaöir myndu aöeins
sjást vegna hærri skammta á 3.-20. meögönguviku. 100-500 mGy fósturskömmtum á 8.-25. viku gæti
fylgt truflun á greindarþroska.
svo lítil að hún vegi að öllu jöfnu hvergi upp þann
ávinning sem sjúklingur hefur af rétt ígrundaðri
geislarannsókn.
Geislunaráhrif á fóstur
Auk óhóflegrar geislunar, vegna slysni eða þekk-
ingarleysis, beinast geislavarnir einkum að áhættu-
þáttum sem tengjast tilviljanakenndum geisla-
áhrifum, einkum á fjórum fyrstu mánuðum þungunar
(4,6). Áður var talið, að á fyrstu tveimur til fjórum
vikum væru vaxtar- og þróunarskilyrði fósturs
þannig, að ekki væru mjög miklar líkur á frumu-
skemmdum sem gætu leitt til vanskapnaðar, en nú
telja sameindalíffræðingar líkur á því að svo sé
(1,5,8). Upp úr fjórðu viku er sérhæfing frumna og
skipan þeirra í vefi (organisation) örust. Þá er mest
hætta á að jónandi geislun geti truflað ferlið og valdið
ýmsum vanskapnaði, einkum í heila, taugakerfi
hjarta og hryggsúlu. Frá 10. og fram undir 20. viku
meðgöngu er talið að óhófleg geislun geti valdið
heilaskemmdum sem lýsi sér í vanþroska
(microcephaly) (1,4,6).
Ráðstafanir til að verja þungaðar konur
óæskilegri geislun
Grunnur geislavarna vegna læknisfræðilegrar
geislunar er sá, að hver rannsókn skuli vera vel
ígrunduð og metið sé, hvort upplýsingar þær sem
leitað er eftir geti fengist með myndgreiningaraðferð
án jónandi geislunar eða hugsanlega eftir öðrum
leiðum, klínískri eða lífefnafræðilegri skoðun.
Tækjabúnaður, tækni og þekking skulu vera þannig,
að besta árangri verði náð með sem lægstri geislun
(2,3). í myndgreiningu verður geislaskammtur þó að
vera nægilegur til þess að ná greiningarárangri og við
ákvörðun geislaskammta, til dæmis í krabbameins-
lækningum, að meðferðarárangur verði eins og ætlast
er til. Sama gildir um notkun geislavirkra efna, hvort
heldur til greiningar eða meðferðar.
Fóstur eru, sem fyrr segir, einkar viðkvæm fyrir
áhrifum jónandi geislunar á fyrstu 20 vikum með-
göngu og ber því að gæta sérstakrar varúðar. Þegar
ákvörðun er tekin um röntgenrannsókn á konu á
barneignaaldri, verður fyrst að ganga úr skugga um
hvort hún kunni að vera þunguð. Læknir sem
ákveður rannsóknina á að kanna hvort svo sé. Þetta
er áréttað af þeim starfsmanni, röntgentækni eða
lækni, sem framkvæma skal rannsóknina. Auk þess
tíðkast það víða á myndgreiningardeildum, að uppi
hangi veggspjöld með áletrunum, sem minni konur á
að gera viðvart áður en rannsókn hefst, ef þær telja
ástæðu til að ætla að þær séu þungaðar (1).
Sömu almennu grundvallarreglur og um getur að
ofan gilda um sjúkdómsgreiningu eða meðferð hjá
barnshafandi konum. Þó ber að beita ennþá meiri
varfærni og helst að fresta rannsóknum með jónandi
geislun þar til eftir fæðingu. Rannsóknir, þar sem
geislunin er fyrirsjáanlega mjög lítil og snertir á
engan hátt leg eða fóstur, ber að framkvæma, en með
fyllstu aðgát og að viðhöfðum fyrrgreindum varúðar-
reglum og mati á, hvort líklegt gagn af rannsókninni
sé meira en áhætta fyrir fóstrið. I töflu I eru sýnd
meðaltöl og hámörk mældra geislaskammta á fóstur
við flestar algengar röntgen- og ísótóparannsóknir.
Hæstu skammtar verða vegna röntgenrannsókna á
hrygg og ristli og við tölvusneiðmyndarrannsóknir af
kviðarholi og mjaðmagrind. Allir skammtar, sem
sýndir eru í þessari töflu, eru þó vel innan þeirra
marka sem telja verða ásættanleg með tilliti til
636
Læknablaðib 2001/87
j