Læknablaðið - 15.07.2001, Qupperneq 71

UMRÆÐA & FRÉTTIR / ÍÐORÐAPISTILL 135
Jóhann Heiðar
Jóhannsson
Netfang:
johannhj@landspitali.is
Dægradvöl X
„Stunduni lá ég íbáli,
svo ég tók andköst,
svo mér fannst ekki
betur en logi og
báleldur léki um
allan líkamann og
sérdeilis brjóstið, og
blossinn fannst mér
fram af fingrunum
líða, ... Stundum lá
ég í nístingskulda. ...
Stundum leið sá
kuldinn frá fótunum
upp eftir líkamanum,
svo sem þegar skýfar
líður á lofti með vexti
og slotum.“
Tíðahvörf, tíðalok
TÖLVUPÓSTUR BARST MEÐ FYRIRSPURN UM ÞÝÐINGU
Á samsetningunni early menopause. Sérstakt heiti er
ekki að finna í íðorðasafni lækna, en enska orðið
menopause er þýtt sem líðahvörf, tíðalok. Meðal
margra merkinga hvorugkynsnafnorðsins hvarf, ft.
hvörf, eru umskipti, skil, mörk, mót. Meno- vísar í
tíðir, tíðablœðingar og er dregið af gríska orðinu
mens sem merkir mánuður. Enska nafnorðið pause
merkir hvíld, hlé, hik, íö/eða bið og er einnig komið
úr grísku, pausis er endalok, stöðvun. Fræðiheitið
menopausis er notað um endalok tíða hjá konum.
Islenska heitið tíðalok er því nákvæmara (gegnsærra)
en tíðahvörf, sem fremur vísar í ótilgreind umskipti
tíða en í endalok. Early kemur fyrir í ýmsum
samsetningum í íðorðasafninu og hefur þá ýmist
verið notað snemmkominn, snemmbœr eða
fyrirmáls-.
Fyrirspyrjandi sagðist sjálfur hafa notað sam-
setninguna ótímabær tíðahvörf, en undirritaður
stakk upp á heitinu fyrirmálstíðalok og hafði þá til
hliðsjónar heitið fyrirmálstíðir, menstruatio praecox,
tíðir sem byrja of snemma. Snemmkomin tíðalok,
snemmbær tíðalok eða snemmtíðalok koma einnig til
greina. Gaman væri nú að fá skoðanir annarra lækna.
Fjölsetra
í 129. pistli (Lbl 2001;87:77) voru settar fram
hugmyndir til þýðingar á þeirri tegund rannsókna-
samstarfs sem fengið hefur heitið multicenter study á
ensku. Stungið var upp á fjölstofnanarannsókn eða -
athugun og beðið um fleiri tillögur. Jóhann M.
Lenharðsson, lyfjafræðingur hjá Pharmaco, sendi
tölvupóst og gat þess að til væri þýðingin fjölsetra.
Pannig væri hægt að nefna fyrirbærið fjiilsetra
rannsókn. Þetta er að sjálfsögðu lipurt heiti og góð
viðbót við fyrri tillögur.
Islensk orðabók Máls og menningar útskýrir
hvorugkynsnafnorðið setur með tilvísunum: 7. að-
setur. 2. sólsetur. Islenska orðsifjabókin er öllu ítar-
legri þar sem vísað er í íslensku orðin dvalarstaður,
dvöl, vist, sólarlag, endalok. Þá er einnig tilgreint að
sama orð finnist í færeysku og geti merkt: dvöl,
aðsetursstaður, varphiUa í bjargi, sœti, endalok, at-
hvarf skjól (fjarri byggð). Loks má finna nafnorðið
setr í Lexicon poeticum og þar er það sagt merkja
sœti, heimili, bústaður. I Orðabók Háskólans eru til
dæmi um þessa notkun frá miðri 16. öld. Heitið setur
hefur á síðustu árum verið endurvakið til notkunar í
samsetningunum fræðasctur og menningarsetur. Því
fer vel á því að tala um rannsóknasctur.
Nebulator
Guðrún Baldursdóttir, lyfjafræðingur hjá Lyfjastofn-
un, var að fást við íslenska þýðingu á heiti áhalds eða
tækis sem ncbulator nefnist. Undirritaður fann heitið
ekki í læknisfræðiorðabókum sínum, en bækurnar
birta allar skylt heiti sem virðist sömu merkingar:
nebulizer. Tækinu er lýst þannig: áhald til að breyta
vökva í úða eða ský (Wiley 1986), általd til að breyta
lyfi í vökvaformi í afar fíngerðar þokudropaagnir
(Stedman 1995) og áhald til að mynda og dreifa
vökvaúða (Dorland 2000). íðorðasafn lækna nefnir
það úðara og birtir samheitin atomizer, ncbulizcr og
vaporizer.
Uppflettingar leiddu í ljós að nebula er latneskt
orð sem merkir gufa, mistur, ský eða þoka. Það er nú
einkum notað um geimþoku eða stjörnuþoku. Löng
hefð er fyrir því að vökvi sem dreifist í formi fin-
gerðra dropa nefnist úði. Undirritaður sá því ekki
ástæðu til breytinga og afgreiddi fyrirspurn Guð-
rúnar með stuðningi íðorðasafnsins á eftirfarandi
hátt: nebulization er úðamyndun eða úðun, ncbulizcr
er úðari, ncbulizcr emulsion er úðadropalausn eða
úðafleyti, ncbulizer solution er úðalausn og ncbulizer
suspension er úðasviflausn.
Fyrstu viðbrögð Guðrúnar voru þau að úði væri
þýðing á spray. Rétt er það, en lýsingin á spray í
læknisfræðiorðabók Dorlands er þessi: a liquid
minutely divided or nebulized as by a jet of air or
steam. Þá hefur það gerst á enskunni að vökvinn sem
notaður er til að mynda úðann, úðinn sjálfur og
úðunaráhaldið hafa öll fengið stutta heitið spray. Þar
mundi undirritaður vilja aðgreina ótvírætt með
íslensku heitunum úðunarvökvi, úði og úðari. Fleiri
heiti þarf að hafa tiltæk, svo sem úðahrúsi. úðatæki,
nðadæla. þrýstiúðari og svo framvegis.
Aðstoð óskast
Hólmfríður Gunnarsdóttir hjúkrunarfræðingur og
Kristinn Tómasson, læknir hjá Vinnueftirliti ríkisins
eru að fást við fyrirbærið exposure, það að verða fyrir
ytri áhrifum, oftast skaðvænlegum. Iðorðasafn lækna
gefur þrjár merkingar: 7. afhjúpun. 2. berskjöldun. 3.
geislastraumur. Þrátt fyrir nokkuð grúsk og talsverða
umhugsun er undirritaður ekki kominn með fram-
bærilega tillögu.
Dægradvöl
Síðasta dægradvöl var sjúkdómslýsing í bundnu máli
og spurt var um sjúkling og sjúkdómsgreiningu. í
bókinni Ljóð af tvennum toga, sem kom út í Kópa-
vogi 1987, lýsti skáldið Böðvar Guðlaugsson
sjúkdómseinkennum sínum á fyrrgreindan hátt í ljóði
sem hann nefndi Haustkvefið.
Læknablaðið 2001/87 667