Læknablaðið - 15.12.2001, Blaðsíða 22

FRÆÐIGREINAR / FÉLAGSLEGAR AÐSTÆÐUR ÖRYRKJA
kröftum þeirra og verkkunnáttu og sanngjarnt er að
ætlast til af þeim með hliðsjón af uppeldi og undan-
farandi starfa". Samkvæmt 13. grein sömu laga er
Tryggingastofnun ríkisins (TR) heimilt að veita ör-
orkustyrk þeim sem skortir að minnsta kosti helming
starfsorku sinnar eða sem stundar fullt starf, en verð-
ur fyrir verulegum aukakostnaði sökum örorku sinn-
ar. Samkvæmt 8. grein laga um félagslega aðstoð (8)
er tímabundið heimilt að greiða endurhæfingarlíf-
eyri, þegar ekki verður séð hver örorka einstaklings
verður til frambúðar eftir sjúkdóma eða slys. Endur-
hæfingarlífeyrir svarar fjárhagslega til örorkulífeyris,
að því undanskildu að sjúkrahúsvist skerðir ekki
endurhæfingarlífeyri. Þessar bætur eru allar bundnar
við aldurinn 16 til 66 ára.
I gagnasafni TR eru umfangsmiklar upplýsingar
um heilsufar öryrkja á íslandi og eru algengustu
heilsufarslegar forsendur örorku geðraskanir og
stoðkerfisraskanir (5,9). Ekki var hins vegar vitað
hvaða félagslegu þættir hefðu mest samband við ör-
orku. Upplýsingar um þessa þætti eru forsenda þess
að unnt sé að bæta stöðu öryrkja eða fyrirbyggja ör-
orku, til dæmis með markvissri starfsendurhæfingu. í
gagnasafni TR eru ekki heildstæðar upplýsingar um
félagslegar aðstæður öryrkja. Voru þær því kannaðar
sérstaklega. Voru niðurstöðurnar bornar saman við
þjóðina þar sem hægt var. Reyndist vera mestur
munur á milli hópanna í menntunarstigi og starfs-
reynslu. I þessari grein er fjallað um þessa félagslegu
þætti. Auk þess eru meðaltekjur öryrkjanna bornar
saman við meðaltekjur þeirra sem virkir eru á vinnu-
markaði. Meginmarkmið rannsóknarinnar var þann-
ig að meta í hve miklum mæli félagslegar aðstæður
öryrkja annars vegar og þjóðarinnar í heild hins
vegar eru frábrugðnar.
Efniviður og aðferðir
Þessi könnun var unnin í samvinnu TR og Háskóla
íslands (læknadeildar og Félagsvísindastofnunar).
Um var að ræða spurningakönnun á félagslegum að-
stæðum, með fyrirmynd í norrænum lífskjarakönn-
unum (10). Starfsmenn TR lögðu símleiðis fyrir lista
með spurningum varðandi félagslegar aðstæður. Fé-
lagsvísindastofnun annaðist úrvinnslu gagnanna. Úr-
takið var fengið úr skrá TR yfir öryrkja og í því voru
allir sem fengu á árinu 1997 í fyrsta sinn örorkulífeyri,
örorkustyrk eða endurhæfingarlífeyri (hér eftir
nefndir öryrkjar). Alls var um að ræða 1196 manns,
en þegar spurningalistinn var lagður fyrir reyndust
sumir vera látnir, fallnir af örorkuskrá eða vera ófær-
ir um að svara. Alls náði könnunin þannig til 967 ný-
skráðra öryrkja. Spyrlar tóku skýrt fram að könnunin
væri vísindalegs eðlis, að heimill væri að neita að
svara einstökum spurningum eða þátttöku í könnun-
inni í heild og að svör viðmælanda myndu ekki hafa
nein áhrif á afgreiðslu mála hans íTR. Símakönnunin
hófst í janúar 1997 og henni lauk í mars 1998. Listinn
samanstóð af 51 spurningu. Hér er einungis fjallað
um niðurstöður úr svörum við þriðjungi spurning-
anna.
I þeim tilvikum sem upplýsingar um öryrkja eru
bornar saman við upplýsingar um þjóðina á aldrinum
18-75 ára er um tölfræðilega lýsandi samanburð að
ræða sem segir í hvaða mæli svarendahópur öryrkj-
anna er svipaður eða frábrugðinn þjóðinni allri með
tilliti lil viðkomandi atriða. í þessum tilvikum voru
spurningarnar sem lagðar voru fyrir öryrkjana sam-
hljóða spurningum sem lagðar voru fyrir úrtak af
þjóðinni. Ekki er með þessu verið að gera tilraun til
að skýra mun milli þessara ólíku hópa, heldur ein-
ungis að lýsa dreifingu viðkomandi efnisþátta milli
hópanna. Það er gagnlegt til að lýsa aðstæðum og ein-
kennum öryrkja að gera slíkan samanburð við þjóð-
ina í heild, en þar sem ekki eru um að ræða tilraun til
að skýra muninn og því síður að meta vægi einstakra
skýringarþátta, þá telst ekki ástæða til að staðla
samanburðinn eftir aldri, búsetu, kyni, stétt og því
um líku.
Upplýsingarnar um þjóðina sem notaðar eru
koma úr þjóðmálakönnunum Félagsvísindastofnun-
ar á árunum 1996 og 1997 og er byggt á svarendahóp-
um úr tveimur 1500 manna úrtökum samanlögðum,
þar sem gild svör eru yfirleitt á þriðja þúsund. Þjóð-
málakannanir Félagsvísindastofnunar eru viðtals-
kannanir í síma þar sem dæmigert úrtak þjóðarinnar
er spurt um ýmis þjóðmálaatriði sem nýtast bæði í
hagnýtum og fræðilegum tilgangi (11). Svörun í þess-
um könnunum var á bilinu 65-70% og svarendahóp-
urinn endurspeglaði þjóðina eftir kyni, aldri og bú-
setu með ágætum.
Svör um atvinnu voru flokkuð inn í alþjóðlegt
flokkunarkerfi ISOC (ILO) eftir á af starfsfólki Fé-
lagsvísindastofnunar. Byggt var á staðfærslu Hag-
stofu íslands og Félagsvísindastofnunar á ISOC kerf-
inu (12).
Við tölfræðilega úrvinnslu var notað kí-kvaðrats
marktæknipróf (13).
Félagsvísindastofnun hefur starfsleyfi frá tölvu-
nefnd sem felur í sér að stofnunin hefur tilkynningar-
skyldu um einstakar kannanir, en sérstaks leyfis var
aflað frá nefndinni vegna þessarar könnunar á félags-
legum aðstæðum öryrkja. Rannsóknin þótti ekki þess
eðlis að ástæða væri til að óska eftir samþykki vís-
indasiðanefndar.
Niðurstöður
Alls náði könnunin til 967 öryrkja. Fullnægjandi svör
fengust frá 671 eða 69,4%, sem telst góð svörun. Það
var öryrkinn sjálfur sem svaraði spurningalistanum í
94,5% tilvika, en aðstandandi í 5,5% tilvika. Svar-
endur voru á aldrinum 17 til 67 ára. Meðalaldur
þeirra var 49 ár (staðalfrávik 13,6). Skipting milli
kynja var þannig að konur voru 63,6% og karlar
36,4% og voru konur því mun stærri hluti öryrkja-
982 Læknablaðið 2001/87