Skessuhorn - 26.11.2014, Qupperneq 86

86 MIÐVIKUDAGUR 26. NÓVEMBER 2014
Það eru ekki nema rétt rúmlega
hundrað ár síðan umbylting afl-
vélanna átti sér stað hér á Akranesi
og í framhaldi af því sú kollvörp-
un á vinnubrögðum sem ástund-
uð höfðu verið nánast óbreytt, alla
tíð frá landnámi, eða í yfir 1000
ár. Fyrstu vélstjórarnir, oft kallað-
ir mótoristar, tóku til starfa, en þeir
mega kallast undanfarar tölvufræð-
inganna í dag. Ekki voru allir sátt-
ir við þessar breytingar og vildu
þeir aðilar viðhalda hinum gömlu
verkþáttum, sem lengi höfðu verið
stundaðir í hinum dreifðu byggð-
um landsins. Byggðirnar tóku að
þéttast í kjölfar breytinganna, þorp
og bæir mynduðust, og urðu mið-
stöðvar hins nýja tíma. Hér verð-
ur nú getið fyrstu vélstjóranna og
þeirra tækja sem þeir stjórnuðu.
Fyrstir til að fikta
við vélarnar
Fyrsti vélstjórinn eða vélamaður-
inn hér á Akranesi mun hafa ver-
ið Sveinn Ingjaldsson í Nýlendu.
Sveinn var einn af eigendum fyrsta
vélbáts Akurnesinga, en það var op-
inn bátur -Pólstjarnan - og kom á
Akranes 1906. Sveinn var vélstjóri
á bátnum og síðar m.a. lengi á v.b.
Stíganda. Nafngift þeirra félaga á
fyrsta vélbátnum „Pólstjarnan“ er
líklega þannig tilkomin að stjörn-
urnar voru afar mikilvægar ef ekki
nauðsynlegar íslenskum sjófarend-
um á þessum tímum, áður en vit-
arnir voru reistir vítt og breitt á
ströndum landsins. Pólstjarnan
var einnig kölluð Norðurstjarnan
og Leiðarstjarnan og er hún bjart-
asta stjarnan í Litla birni. Af þeim
stjörnum sem sjást berum augum er
Pólstjarnan næst norðurpól himins
og var því góður „viti“ sjófarenda.
Næstur vélamanna hér mun hafa
verið Jörgen Hansson í Merki-
gerði. Hann var það fyrst á litlum
vélbáti, Valnum, árið 1906, sem
hann átti með öðrum. Næst varð
hann vélstjóri á Laxánni og ýmsum
fleiri bátum. Jörgen var eftirlits-
maður með bátavélum í nokkur ár
ásamt Ólafi Ólafssyni í Deild. Frá
1906 var vélstjórn hans aðalstarf og
hlaut hann full réttindi á vélstjór-
anámskeiði á Akranesi 1923. Jörg-
en var einn af stofnendum Verka-
lýðsfélags Akraness og sat í fyrstu
stjórn þess.
Sá þriðji til þess að fá réttindi
til að stjórna vélum á Akranesi
var Þórður Ásmundsson frá Há-
teigi, en hann var einn þeirra ungu
manna sem keyptu fyrsta þilfars-
vélbátinn til Akraness, en það var
Fram árið 1906. Vélstjórapróf í
þá daga var að fá tilsögn um gang
og meðferð vélarinnar í einni ferð
inn og út Hvalfjörð. Meiri kröf-
ur voru ekki gerðar í upphafi vél-
bátaaldar. Þórður stjórnaði einn-
ig fyrsta vélknúna landbúnaðartæk-
inu sem kom til landsins árið 1918,
en það var Akranes traktorinn, sem
hann keypti ásamt félaga sínum
Bjarna Ólafssyni skipstjóra. Þórð-
ur var mikill framfaramaður og
áhugasamur um hinar nýju vélar og
flutti hann ásamt Birni Lárussyni á
Ósi, fyrstu skurðgröfuna til lands-
ins árið 1942. Þá hóf hann rekst-
ur fyrsta vélfrystihússins á Akranesi
árið 1928 í félagi við Bjarna Ólafs-
son & Co.
Benedikt Tómasson í Skuld mun
hafa verið hinn fjórði í röð véla-
manna hér. Hann var fyrst vélstjóri
á v.b. Höfrungi, sem var 7,76 smá-
lestir að stærð. Síðar var Benedikt
oft og lengi vélstjóri á ýmsum öðr-
um bátum m.a. í átta ár á Svan-
inum með Hákoni Halldórssyni.
Svanurinn var smíðaður árið 1912
og annar af fyrstu vélbátunum sem
smíðaðir voru hér á Akranesi, 8,94
sml., en hinn báturinn var Elding-
in. Benedikt tók skipstjórapróf árið
1902 og var einnig lengi skipstjóri.
Hann starfaði mikið að félagsmál-
um, t.d. leiklist. Hann hélt dagbæk-
ur um áratugi.
Fleiri fylgdu í kjölfarið
Þeir Akurnesingar sem næstir munu
hafa orðið vélstjórar voru eftir-
taldir: Geir Jónsson á Bjargi, sem
stundaði lengi sjómennsku, síð-
ar verkamannavinnu og rak hann
einnig lengi myndarlegan búskap.
Bjarni Brynjólfsson í Bæjarstæði
stundaði mikið sjó, var formað-
ur á opnum bátum; var m.a. leið-
sögumaður Bjarna Sæmundssonar
við fiskirannsóknir. Bjarni var mjög
kunnugur öllum leiðum og fiski-
miðum, t.d. fyrir Mýrum, og var
leiðsögumaður þegar farið var upp
á Mýrar eftir „Pourqoi pas“ slysið
1936. Bjarni stundaði sjóinn í 64 ár
en þegar hann var í landi lék hann
oft á harmonikku á skemmtun-
um. Ólafur Ólafsson í Deild gerð-
ist fljótt vélamaður, eða árið 1910
á Hafrenningi báti Lofts Loftsson-
ar, Halldórs í Aðalbóli og Þórð-
ar Ásmundssonar. Ólafur í Deild
lærði viðgerðir á vélum í Reykja-
vík hjá nafna sínum Ólafi „galdra“
Jónssyni og var hann um mörg ár
eini vélsmiðurinn á Akranesi. Hann
setti upp fyrsta vélaverkstæðið, rak
það í mörg ár og kenndi nokkr-
um nemendum. Síðar gerðist hann
bóndi, kom sér upp fé og að lokum
á gamals aldri fékkst hann við bíla-
viðgerðir. Hann var allgóður söng-
maður.
Sigurður Jónsson í Bæ, átti lengi
heima á Innra-Hólmi, en flutti til
Akraness 1909; bjó þar lengst af í
Sjávarborg og Bæ. Sigurður vann
einnig að smíðum og var ökumað-
ur. Sveinbjörn Oddsson var sá fyrsti
sem hafði það að atvinnu að stjórna
fyrstu dráttarvélinni sem kom til
landsins árið 1918; einnig fyrsta
vörubílnum sem kom til Akraness
árið 1922, en bæði þessi tæki voru
í eigu Þórðar Ásmundssonar og
Bjarna Ólafssonar. Sveinbjörn var
mjög fjölhæfur, hafði ungur lært
skósmíði auk þess sem hann fékk
skipstjórnarréttindi á skipum allt að
30 rúmlestum. Eftir að hafa stund-
að sjóinn í 12 ár, varð hann bíl-
stjóri, verslunarmaður, bókavörður
og bæjarfulltrúi. Hann varð form.
Sjómannafélagsins Bárunnar, fé-
lagi í stúkunni Akurblómi og einn
af frumkvöðlum stofnunar ung-
mennafélagsins árið 1910. Hann
var einn af stofnendum Kaupfélags
Akraness og gekkst auk þess fyr-
ir stofnun Verkalýðsfélags Akra-
ness, var formaður þess og heiðurs-
félagi. Sveinbjörn var sæmdur ridd-
arakrossi fálkaorðunnar fyrir fjöl-
breytt störf sín árið 1965.
Upphaf tæknialdar
Margt mun hafa kveikt þann eld
tæknialdar sem hófst á Akranesi
í byrjun 20. aldar. Til dæmis hélt
Matthías Þórðarson skipstjóri frá
Móum, fyrirlestur á Akranesi um
sjávarútvegsmál, á árinu 1901, en
það var það fyrsta sem hér heyrð-
ist um að setja vélar í skip. Matthías
var mikill áhugamaður um framfar-
ir í sjávarútvegsmálum og var bú-
settur á Akranesi um þær mundir.
Þórður Ásmundsson, einn hinna
ungu manna sem keyptu Fram,
fyrsta þilfarsvélbátinn, stundaði
nám í Flensborg 1904-6, en þá var
þar í Hafnarfirði ungur athafna-
maður Jóhannes Reykdal, fyrstur
manna á Íslandi að nýta vatnsorku
til rafmagnsframleiðslu. Hafa báð-
Upphaf vélaaldar á Akranesi í máli og myndum
Á myndinni er fyrsti vélamaðurinn,
Sveinn Ingjaldsson í Nýlendu
(1872-1918) ásamt jafnaldra
sínum Guðjóni Tómassyni frá Bjargi
(1872-1945), en hann var einn 17
barna Kristínar Hallgrímsdóttur og
Tómasar Erlendssonar á Bjargi. Guð-
jón var bróðir Benedikts í Skuld, sem
einnig segir frá í greininni.
Myndhöfundur: Árni Thorsteinsson.
Jörgen Hansson í Merkigerði
(1881-1953). Hóf ungur sjómennsku
og var lengi á kútterum.
Ljósmyndari óþekktur.
Þórður Ásmundsson frá Háteigi
(1884-1943). Þórður var vélamaður á
Fram 1906 og stjórnaði auk þess fyrsta
vélknúna landbúnaðartækinu sem
flutt var til landsins árið 1918. Mynd-
höfundur: Bjarni Kristinn Eyjólfsson.
Benedikt Tómasson í Skuld
(1876-1961). Var lengi skipstjóri;
heiðursfélagi í Skipstjórafélaginu
Hafþór. Ljósmyndari óþekktur.
Fram, fyrsti þilfarsvélbáturinn á Akranesi 1906. Smíðaður af Otta Guðmundssyni. Báturinn var 12 smál. Í bátnum var 10
hestafla, 2ja strokka þungbyggð Alphavél. Bátnum fylgdi eitt stórsegl, tvö forsegl, eitt akkeri og 30 faðmar af keðju; enn-
fremur spil og aukastykki eins og venja var að fylgdi. Kaupverð var 8000 krónur. Myndin er líklega tekin í Lambhúsasundi
með Vesturflös í baksýn.
Ljósmyndari óþekktur.
Fyrsta vélknúna landbúnaðartækið á Íslandi, Akranesstraktorinn, sem kom til
landsins 1918. Fyrstur ók henni John Sigmundsson (vestur-íslendingur), en hann
setti vélina saman á Akranesi og kenndi á hana. Eigandinn, Þórður Ásmundsson
ók henni síðar ásamt Sveinbirni Oddssyni, Þorfinni Hanssyni o.fl. Síðastur til að
aka vélinni var Júlíus Þórðarson. John Sigmundsson er til vinstri á myndinni en
Jón Diðriksson í Elínarhöfða til hægri. Vélin er af gerðinni „Avery“, en á þessum
árum var Avery fyrirtækið í Ameríku stærsti framleiðandi traktora í heiminum
(„the largest tractor company in the world“). Ljósmyndari óþekktur.
Fyrsta skurðgrafan á Íslandi, Priestman Cub, keypt frá Englandi. Eirík Eylands,
vélfræðingur, setti gröfuna saman í kolaporti Þórðar Ásmundssonar á Akranesi í
maí 1942, en hjálparmaður hans var Karl Auðunsson á Jaðri, en auk hans unnu á
gröfunni, m.a. Árni Gíslason í Lykkju, Guðjón Jónsson í Tjörn, Sigurður Sigurðsson
á Völlum og Sæmundur Eggertsson í Sigrúnum. Grafan bíður örlaga sinna í
geymslum Þjóðminjasafns Íslands í Kópavogi. Ljósmyndari óþekktur.