Þjóðlíf - 01.05.1989, Blaðsíða 11

INNLENT
fyrir hana eða ekki. í raun þýðir þetta að
ríkið verður sjálft að bera þungann af því
framleiðslumagni sem ekki selst innanlands
og leitast við að koma þvi í verð, t.d. með
sölu á erlendum mörkuðum.
I lögunum er kveðið á um að beinar út-
flutningsbætur minnki úr því að vera 6% af
heildarverðmætum búvöruframleiðslunnar
árið 1986 niður í 5% á árunum 1987 til 1992.
Á þennan hátt var gengið út frá því sem vísu
að samræmi myndi nást milli framleiðslu og
eftirspurnar, útflutningsþörfin minnka og
fjárhagsleg staða landbúnaðarins styrkjast
samfara auknum búskap í nýgreinum.
Miklar vonir voru bundnar við búvörulög-
in, því flestum blöskraði hin miklu útgjöld
ríkissjóðs vegna greiðslu útflutningsbóta á
umframframleiðslunni í mjólkur- og sauð-
fjárafurðum. Sýnt þótti að skipulagsleysið á
landbúnaðarframleiðslunni stefndi framtíð
íslensks landbúnaðar í hættu.
Skrefstuttir búvörusamningar
Frá því að búvörulögin gengu í gildi árið
1985 hafa 3 búvörusamningar verið undirrit-
aðir. Nokkur pólitískur styrr hefur staðið um
þá og þykir mörgum að ekki hafi verið nægj-
anlega dregið úr framleiðslunni, sér í lagi á
kindakjöti, enda útgjöld ríkissjóðs síður en
svo minnkað vegna þessa.
Fyrsti búvörusamningurinn var undirrit-
aður í lok ágúst 1985 og var hann til tveggja
ára. í þeim samningi ábyrgðist ríkissjóður að
á verðlagsárinu 1985 til 1986 fengju framleið-
endur mjólkur- og sauðfjárafurða fullt
grundvallarverð fyrir 107 milljón li'tra af
mjólk og rúmlega 12 þúsund tonn af kinda-
kjöti. Hinsvegar tók verðábyrgð ríkisins
verðlagsárið 1986 til 1987 til 106 milljón lítra
af mjólk op tæplega 12 þúsund tonna af
kindakjöti. I þessum samningi, eins ogíþeim
sem á eftir fylgdu, var skýrt kveðið á um að
magntölum samningsins mætti ekki breyta.
Pó svo að fyrstu skrefin í þá átt að draga úr
framleiðslunni hafi verið stutt vonuðust
margir til að í kjölfarið yrði stigið stærra
skref, þ.e.a.s. við gerð næsta búvörusamn-
ings, því ekki lækkuðu útgjöld ríkisins í kjöl-
far þessa samnings. Þvert á móti hækkuðu
t.d. greiðslur útflutningsbóta, þ.m.t. fram-
lög til Framleiðnisjóðs, ár frá ári.
Samkvæmt upplýsingum Þórhalls Arason-
ar, skrifstofustjóra í fjármálaráðuneytinu,
og Skarphéöins Bergs Steinarssonar, við-
skiptafræðings hjá Fjárlaga- og hagsýslu-
stofnun, voru útflutningsbæturnar árið 1985,
það ár sem lögin tóku gildi, uppreiknaðar á
verðlag ársins 1988 samtals 1.004 milljónir
króna, árið 1986 krónur 1.109 milljónir og
árið 1987 krónur 1.227 milljónir. Með öðrum
orðum hækkuðu útflutningsbótagreiðslur
ríkissjóðs um rúmlega 20% í kjölfar þessa
fyrsta búvörusamnings, þrátt fyrir tilgang
laganna að lækka þær.
Ekki hróflað við magni
Þó búvörusamningurinn frá 1985 hafi ekki
náð því markmiði að lækka útflutningsbóta-
greiðslur ríkissjóðs var ekkert hróflað við
framleiðslumagni sauðfjárafurða í þeim
samningi sem á eftir fylgdi. Sá samningur var
undirritaður þann 21. september 1986 og gilti
út verðlagsárið 1987 til 1988. í honum tók
verðábyrgð ríkissjóðs til 11.800 tonna af
kindakjöti en hins vegar var gert ráð fyrir að
mjólkurframleiðslan minnkaði úr 106 milljón
lítrum niður í 105 milljón lítra. Þó var gert
ráð fyrir að hið umsamda framleiðslumagn
skyldi minnka sem næmi þeim fullvirðisrétti
sem keyptur yrði eða leigður af Framleiðni-
sjóði haustið 1986 eða félli út vegna niður-
skurðar á riðuveiku sauðfé.
Tekið var fram í samningnum að Fram-
leiðnisjóður ásamt ríkissjóði tæki á sig fjár-
hagslega ábyrgð á framleiðslu allt að 800
tonna af kindakjöti og 3 milljón lítra mjólk-
ur, með kaupum eða leigu á fullvirðisrétti
eða greiðslu útflutningsbóta. Með því að
setja þetta framleiðslumagn á Framleiðni-
sjóð var hugsanlega verið að milda samdrátt-
aráhrifin á tekjur bænda, en ljóst er að þetta
leiddi til meiri framleiðslu en búvörulögin
gerðu ráð fyrir.
Ágreiningur í sjóðsstjórninni
Nokkur ágreiningur var innan sjóðsstjórn-
arinnar um hvort rétt væri að taka þátt í
framkvæmd búvörusamninganna með þess-
um hætti, enda vitað að slík þátttaka rýrði
verulega fjárhagslega getu hans til að sinna
lögbundnum verkefnum sínum. í landbún-
aðarráðuneytinu og hjá Stéttarsambandi
bænda var hinsvegar mikill pólitískur og
stéttarfélagslegur þrýstingur á stjórnarmenn
um að sjóðurinn tæki þátt í þessu. Lyktir
málsins urðu þær að meirihluti stjórnarinnar
gaf samþykki sitt. En þessi ákvörðun átti
eftir að hafa alvarlegar fjárhagslegar afleið-
ingar.
Vegna framleiðslunnar verðlagsárið 1987
til 1988 „tókst“ sjóðnum einungis að kaupa
og leigja framleiðslurétt sem nam um 570
tonnum af kindakjöti og neyddist því til að
greiða útflutningsbætur með rúmlega 200
tonnum sem féllu til í sláturtíð haustið 1987
og voru innan 800 tonna verðábyrgðarinnar.
Útgjöldin sem fylgdu kaupum og leigu full-
virðisréttar og greiðslu útflutningsbóta
vegna þátttökunnar í framkvæmd búvöru-
samningsins skertu verulega getu sjóðsins til
að veita fjármunum til búháttabreytinga og
neyddu hann til að fara út í dýrar lántökur.
Og í raun var með þessu verið að sniðganga
ákvæði búvörulaganna um aukinn samdrátt í
framleiðslunni.
„Pólitískt kjarkleysi"
Þegar Þjóðlíf bar þetta undir Jóhannes
INNLENT
Sláturhús. Á heildsöluverð hvers kílós
bætast um tvær krónur sem fara í verð-
miðlunarsjóð og greiðist til úreldingar
sláturhúsa.
Torfason, formann sjóðsstjórnar Framleiðn-
isjóðs, þá kvað hann það rétt vera að með
þessari ákvörðun var verið að milda ákvæði
laganna um samdrátt. „Stjórnvöld og sam-
tök bænda guggnuðu á því að framkvæma til
fulls þann samdrátt í kindakjötsframleiðsl-
unni sem lögin gerðu ráð fyrir við gerð bú-
vörusamningsins 1986. Bæði ríkisvaldið og
bændaforystan urðu sammála um áfram-
haldandi notkun á þeim 800 tonna fullvirðis-
rétti sem var komið yfir á herðar Framleiðn-
isjóðs. Það var hreinlega pólitískur og
stéttarlegur vilji þáverandi landbúnaðarráð-
herra, Jóns Helgasonar, og forystu Stéttar-
sambands bænda að nota fjármuni sjóðsins
til að milda samdráttinn í framleiðslunni. Og
undir þennan vilja gekkst meirihluti sjóðs-
stjórnarinnar."
Framleiðslumagnið aukið
í búvörusamningnum frá 1986, sem gilti
fyrir verðlagsárið 1987 til 1988 var í raun
ekkert skref stigið til að minnka kjötfram-
leiðsluna. Og í ljós hefur komið að útflutn-
ingsbætur ríkissjóðs hækkuðu enn að raun-
gildi vegna þessa samnings, þvert á tilgang
laganna. Greiddar útflutningsbætur, þ.m.t.
framlag til Framleiðnisjóðs, námu samtals
1.292 milljónum króna á árinu 1988, og
höfðu þær þá hækkað að raunvirði um tæp
30% frá árinu 1985.
En þessar auknu útflutningsbætur stöfuðu
ekki alfarið af sjálfum búvörusamningnum
því vorið 1987 tók þáverandi landbúnaðar-
ráðherra, Jón Helgason, þá ákvörðun að
auka framleiðslumagnið á kindakjöti enn
frekar, eða um ein 300 tonn umfram það
magn sem búvörusamningurinn kvað á um. I
samtali við Þjóðlíf kvaðst Jón hafa tekið
þessa ákvörðun að fengnu samþykki þáver-
andi ríkisstjórnar Sjálfstæðisflokks og Fram-
sóknarflokks, undir forsæti Steingríms Her-
mannssonar. „Ákvörðunin var tekin til að
tryggja afkomumöguleika ungra bænda sem
höfðu farið illa út úr skiptingu fullvirðisrétt-
ar haustið 1986.“
Umframframlelðsla kindakjöts
torm verðlagsárln 1979-1989
Þrátt fyrir tilgang búvörulaganna frá 1985 aö koma á jafnvægi milli frameiðslu og neysiu á kindak jiiti
hefur lítill árangur náðst. Minnkun framleiðslunnar verðlagsárið 1988-1989 (haustslátrun 1988) stafar
aðallega af niðurskurði á riðuveiku sauöfé og skammtíma leigusamningum á fullvirðisrétti. Grípi
stjórnvöld ekki þegar til aukningar á umframframleiðslu og lciða til stóraukinna útgjalda ríkissjóðs,
m.a. í útflutningsbætur. Ofangreindir útreikningar byggjast á upplýsingum sem Þjóðlíf fékk hjá
Upplýsingaþjónustu landbúnaðarins.
í ljósi þessara ummæla Jóns er rétt að
greina lítilsháttar frá hvernig staðið var að
skiptingu fullvirðisréttarins árið áður. Með
tilvísun í búvörulögin setti landbúnaðarráð-
herra reglugerð, dagsetta 22. júlí 1986, um
skiptingu fullvirðisréttar til framleiðslu
mjólkur- og sauðfjárafurða verðlagsárið
1986 til 1987. Með þessari reglugerð var horf-
ið frá svokölluðu búmarkskerfi og í staðinn
tekið upp svokallað fullvirðisréttarkerfi.
Gamla búmarkskerfið var innleitt árið
1979 og byggði á því að framleiðsla bænda
tiltekin ár var umreiknuð í ærgildi. Sú við-
miðunartala sem þannig fékkst út var nefnd
búmark. Bændum var síðan reiknuð ákveðin
verðskerðing á þann hluta framleiðslunnar
sem var umfram úthlutað búmark og sum
árin tók skerðingin einnig til hluta búmarks-
ins. Búmarkskerfið var að mati flestra löngu
úr sér gengið, enda var heildarbúmark í
mjólkur- og sauðfjárafurðum langt umfram
það sem framleitt var, t.d. svaraði heildar-
búmarkið til framleiðslu á allt að 18 þúsund
tonnum af kindakjöti.
Nýja fullvirðisréttarkerfið fólst hins vegar
í því að í stað verðskerðingar á umframfram-
leiðslu var bændum úthlutaður framleiðslu-
réttur upp á ákveðið magn mjólkur- og sauð-
fjárafurða sem ríkið ábyrgðist fullt verð
fyrir. Varðandi sauðfjárframleiðsluna var
heildarfullvirðisrétturinn hið umsamda
framleiðslumagn sem búvörusamningurinn
kvað á um, eða 11.800 tonn, og var honum
skipt milli bænda á grundvelli þess magns
sem þeir höfðu sent til slátrunar haustið 1984
eða 1985, eftir því hvort árið var þeim hag-
stæðara.
Bændur storma í ráðuneytið
Framkvæmd nýja fullvirðisréttarkerfisins
kom bændum í opna skjöldu enda skiptiregl-
an sem farið var eftir innleidd nánast fyrir-
varalaust. Að sögn Gunnars Guðbjartsson-
ar, fyrrverandi formanns Stéttarsambands
bænda, umbunaði skiptireglan í raun þeim
bændum sem höfðu hundsað tilmæli Fram-
leiðsluráðs um að minnka framleiðslu sína í
samræmi við úthlutað búmark, en refsaði
þeim sem farið höfðu að tilmælunum. Aukið
betur tók þetta kerfi ekkert tillit til þeirra
sem af árferðisástæðum höfðu ekki náð fullri
framleiðslu á árunum 1984 og 1985. Eins var
bændum sem voru að hefja búskap á viðmið-
unarárunum úthlutað mjög litlum rétti,
langtum minni en uppbyggingarstarf þeirra
gerði ráð fyrir. Landbúnaðarráðherra og
Framleiðsluráð landbúnaðarins fóru ekki
varhluta af þessari óánægju. Kvörtununum
rigndi yfir þessa aðila og iðulega stormuðu
hópar bænda með þingmenn í broddi fylk-
ingar í salarkynni ráðuneytisins með kröfu
um leiðréttingar. Þessi mikli þrýstingur um
leiðréttingu var mjög óþægilegur fyrir þáver-
andi ríkisstjórn því skammt var í kosningar.
10
U