Þjóðlíf - 01.12.1990, Blaðsíða 111

við slíkar aðstæður og er hann þó góður
fyrir. Það má benda á að hefndin hefur
mjög óljósan tilgang. Skaðinn er skeður,
afbrotamaðurinn hefur framið verknað-
inn og í sjálfu sér erum við ekkert betur
sett þó við völdum honum tjóni, sé litið
raunsætt á málið. Lloyd George kvaðst
aldrei vilja láta mann sem haldinn væri
hefnigirni fara með mál sín. Sá sem vill ná
árangri miðar gjörðir sínar við það hvaða
áhrif þær hafa á gang mála í framtíðinni.
Hinn hefnigjarni lítur hins vegar til baka.
Aðgerðir hans miðast við það sem hefur
gerst. I sögum okkar er Snorri goði dæmi
um hinn yfirvegaða mann sem lætur ekki
hefnigirni ná tökum á sér. Hann varð líka
farsæll og sóttdauður. Hefndir í sumum
öðrum sögum, eins og í Gísla sögu Súrs-
sonar, eru dæmi um hið gagnstæða.
Niðurstaðan er sú að ef við viljum á
annað borð hafa einhverjar refsingar verð-
um við að láta allsherjarvaldið sjá um þær.
Enda er það ein af ástæðunum fyrir því að
við búum við valdbundið skipulag. En
veltum nú fyrir okkur annarri spurningu:
Hvernig á að refsa?
lestum er tamast að líta á fangavist
sem eðlilega refsingu fyrir öll alvar-
leg afbrot. En það er tiltölulega stutt síðan
farið var að setja menn í tukthús. Hegn-
ingarhúsið í Reykjavík var tekið í notkun
1771 og var það fljótlega tekið til annarra
nota. Nú hýsir það forsætisráðuneytið og
skrifstofur Forseta íslands. Áður höfðu
fangar verið fluttir til Kaupmannahafnar á
Brimarhólm og aðrar stofnanir þar sem
vinnukraftur þeirra nýttist. Komu sumir
efnaðir heim eins og Hafliði Kolbeins-
son, einn kambsránsmanna. Fangarnir í
Reykjavík unnu líka margs konar störf
fyrst framan af. En öldum saman var hýð-
ing aðal refsingin, þegar fangar voru ekki
beinlínis teknir af lífi. Brotamenn voru að
vísu teknir og settir í geymslu meðan mál
þeirra voru rannsökuð og dæmd en það
var ekki eiginleg refsivist.
Það yrði of langt mál að telja upp alls
konar hremmingar sem afbrotamenn hafa
þurft að þola í aldanna rás en það er raun-
hæft að velta fyrir sér spurningunni hvort
fangelsi séu það eina rétta og hvort bygg-
ing fleiri tukthúsa sé brýnasta verkefni
okkar í dag.
Fangavist hefur ein áhrif sem eru óum-
deilanleg - meðan maður situr í tukthúsi
gerir hann ekkert af sér. Sem geymslu-
staður hafa þau yfirleitt verið óumdeild,
en þau áhrif sem þau hafa á fangana eru
mjög umdeilanleg og sennilega misjöfn frá
einum einstaklingi til annars. í sumum
tilfellum hætta menn að brjóta af sér eftir
að hafa verið í tukthúsi, þó frekar vegna
þess að þeir nenni þessu ekki en að þeir
hafi bætt ráð sitt. í öðrum tilfellum verður
fangavistin til þess að menn losa sig ekki
úr vítahring afbrotanna. Fanginn hefur
fengið á sig stimpil. Hann á verra með að
fá vinnu og húsnæði. Hafi fjárhagurinn
verið slæmur batnar hann ekki við tukt-
húsvistina. Þá má ekki gleyma hinum
slæmu áhrifum sem margir, einkum ungir
fangar, verða fyrir í fangelsunum. Sumir
vilja ganga svo langt að segja að samfélagið
tryggi það með refsilöggjöf sinni að sá sem
brýtur einu sinni af sér hætti því aldrei. En
svo slæmt er það ekki. Á síðustu árum og
áratugum hefur nokkuð verið gert af viti í
þágu þeirra sem dæmdir hafa verið. En
athyglisvert er að allt frumkvæði í þá átt
hefur komið frá einstaklingum en ekki
þeim sem ábyrgðina bera, yfirvöldunum.
Af því sem að framan er sagt ætti að vera
ljóst að sá sem heldur hér á penna er ekki
viss um að það eina rétta sé að byggja fleiri
fangelsi. Sorglega fátækleg umræða hefur
verið um refsingar og refsisjónarmið hér á
landi. Yfirleitt hefur þjóðin aðeins hrist
höfuðið yfir vægum dómum. Tvö öfl í
þjóðfélaginu, kvennahreyfingin og Þjóð-
viljinn, hafa skýlaust krafist þyngri refs-
inga á afmörkuðum sviðum. Kvenna-
hreyfingin fyrir brot á siðferðislöggjöfinni
og Þjóðviljinn fyrir brot á reglum um efna-
hagslífið (hvítflibbabrot). Þetta virðist
með ólíkindum, því konur og vinstrimenn
telja sig setja manninn ofar öðru. Senni-
lega hafa þau ekki hugsað málið til enda. í
nágrannalöndum okkar er farið að beita
fleiri tegundum refsinga en fangelsun og
fésektum, menn geta sloppið við refsingu
með því að vinna störf í þágu samfélags-
ins. Ef tilgangur refsinga og áhrif eru svo
óviss sem hér hefur verið haldið fram,
eigum við þá ekki að reyna að fitja upp á
einhverju nýju í stað þess að byggja dý-
flissur?
0
ÞJÓÐLÍF 111