Þjóðlíf - 01.12.1990, Blaðsíða 112

HERSTOÐIN
— Félagslegt umhverfi og íslenskt þjóðlíf—, ný bók eftir Friðrik Hauk Hallsson um
herstöðvamálið byggð á tíu ára rannsóknum
Út er komin bók sem telja verður mikinn
hvalreka fyrir alla áhugamenn um ís-
lenska félagsfræði, sögu og stjórnmál.
Það er „Herstöðin. Félagslegt umhverfi
og íslenskt þjóðlíf1, eftir Friðrik Hauk
Hallsson félagsfræðing, sem hefur um
tíu ára skeið lagt stund á rannsóknir á
þessu sviði við háskólann í Bielefeld í
Þýskalandi. Bókin er hálft sjötta hundr-
að blaðsíður í stóru broti.
að er óhætt að fullyrða að hér er um að
ræða viðamestu og ítarlegustu úttekt
á herstöðvamálinu í öllum þess marg-
breytilegu myndum sem nokkurn tíma
hefur verð gerð. í formála segir höfundur
m.a.: „Þessi bók fjallar um eitt vandmeð-
farnasta og víðtækasta mál lýðveldisins,
„herstöðvamálið"; það snertir alla þætti
daglegs lífs á Suðurnesjum og þróun ís-
lensks samfélags og ríkisvalds frá stríðs-
byrjun. Það er einnig alþjóðlegra en önnur
deilumál, þar sem það er beinlínis tengt
„ástandi heimsmála“. En eðli sínu sam-
kvæmt snertir herstöðvamálið einkum
römmustu taug þjóðarinnar: spurninguna
um tilveru og tilgang hennar, sjálfsskiln-
ing og afkomu, og er í þeim skilningi djúp-
tækasta mál lýðveldisins. Það er loks lyk-
illinn að sérstökum viðbrögðum íslend-
inga við öðrum menningarheimi (og
„nýjum tímum“) og þar með sérkennum
íslensks þjóðlífs.“
í bókinni er „gengið í berhögg við póli-
tíska einföldun á herstöðvamálinu“, eins
og höfundur kemst sjálfur að orði. En
bókin kemur út um þær mundir sem alls-
herjar hrun sovéska stórveldisins er fyrir-
sjáanlegt og þar af leiðandi meginforsend-
an fyrir herstöðinni á Miðnesheiði. Á
sama tíma hyllir undir endalok „amerísku
aldarinnar" í sögu íslendinga, þannig að
ítarleg rannsókn á samskiptum þjóðarinn-
ar við Bandaríkjamenn er forvitnileg við
þessar kringumstæður.
upphafi bókarinnar gerir höfundur ná-
kvæma grein fyrir vísindalegum og að-
ferðafræðilegum forsendum rannsókn-
anna. En í frumrannsóknum hefur hann
stuðst við rannsóknartækni og túlkunar-
fræðileg líkön sem þróuð hafa verið við
háskólann í Bielefeld undanfarna tvo ára-
tugi og ýmist kennd við hann eða „túlk-
andi rannsóknarstefnu“. Þannig er hluti
rannsóknarinnar greining á umfangsmikl-
um viðtölum sem höfundur átti við fólk á
Suðurnesjum um samskipti þess við
Bandaríkjamenn.
í öðrum hluta bókarinnar er ítarlegur
kafli um „félagsfræði bandaríska hersins“
almennt og herþorpsins sérstaklega. Það
er óhætt að fullyrða að þar eru saman-
komnar meiri upplýsingar um þessi fyrir-
bæri en hægt er að finna annars staðar í
íslensku riti.
Þriðji hluti bókarinnar heitir „Félags-
legt umhverfí herstöðvarinnar“. Þar er
fjallað um viðhorf fólks til hersins. í öðr-
um undirkafla er úttekt á „tungutaki“
manna þar sem herstöðin á í hlut. Sú um-
fjöllun öll verður að teljast mjög nýstárleg
og merkilegt framlag til „íslenskra fræða“.
En um þetta segir höfundurinn á einum
stað: „Hver og einn sem hefur reynt að
fjalla um herstöðvarmálið á hlutlægan
hátt, hefur án efa fundið átakanlega fyrir
vandræðunum sem hefjast strax og nefna á
fyrirbærið. Ópólitísk og nákvæm sérheiti,
sem njóta almennrar viðurkenningar eru
af skornum skammti; ítarlegar og vísinda-
legar skilgreiningar eru ekki til. Þó er orð-
gnóttin um „herstöðvarmálið“ (í víðasta
skilningi) meiri en í nokkru öðru eilífðar-
máli íslensk þjóðlífs. Þörf er því á eins
konar „þjóðfélagslegu þýðingarstarfi í
þeim einfalda tilgangi að menn viti hvað
við er átt“. Það kemur í ljós að menn kjósa
að tala um þessi mál með mismunandi
hætti. Sérstaklega er athyglivert að athuga
það sem höfundur kallar „nýmál“ eða
„nýtal“ hernaðarsérfræðinga sem er orðið
mjög áberandi í opinberri umræðu síðustu
árin.
Iþriðja hluta bókarinnar er loks langur
kafli um „konur og hermenn“. En eitt
meginstefið í andófinu gegn hernáminu og
herstöðinni var frá upphafi að „andlegum
og líkamlegum hórdómi hernámsins yrði
létt af landinu", eins og Sverrir Kristjáns-
son sagnfræðingur komst að orði. í bók-
inni er rakið hvernig þessi samskipti ís-
lenskra kvenna við bandaríska hermenn
„magna upp róttækustu viðbrögð samfé-
lagsins, útskúfunina".
Þess er enginn kostur að gera neina við-
hlítandi grein fyrir þessu mikla og marg-
brotna verki í stuttu máli. Það skal aðeins
fullyrt að þessi bók er víða mjög skemmti-
leg aflestrar fyrir áhugafólk, — markar
tímamót — bæði í íslenskum félagsvísind-
um og ekki síður í umfjöllun um herstöðv-
armálið.
Bókin fæst í flestum bókaverslunum,
en hún er gefin út af „Forlagi höfund-
anna“ á Akureyri. Friðrik Haukur Halls-
son er að ljúka doktorsprófi við háskólann
í Bielefeld í Þýskalandi.
-þá/óg
112 ÞJÓÐLÍF