Tímarit Máls og menningar - 01.12.1944, Page 22

196
TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
fjöll. Hér á landi eru þau fremur fátíð. Snæfellsjökull, Eyjafjalla-
jökull og Oræfajökull eru strýtufjöll og Helgafell í Vestmannaeyj-
um, sem er skýrast dæmi slíkra fjalla hér.
Auðséð er, að Skjaldbreiður muni vera annarrar ættar. Hann er
ekki strýta, heldur bunguvaxinn. Og allur er hann þakinn hraun-
um, sem komið hafa upp úr gígnum á fjallstindinum, svo sem Jónas
segir. Hvergi sér þar móberg, hvergi ösku eða vikur, eins og í strýtu-
fjöllunum. Breiðurinn hlýtur því að hafa gosið hrauni einu saman.
Slík eldfjöll nefna menn dyngjur, þau eru harla fágæt og þekkjast
hvergi á jörðunni nema hér á Islandi og örfáum eyjum í Kyrra-
hafi og Indlandshafi. íslenzku dyngjurnar eru tuttugu að tölu, þær
er gosið hafa eftir jökulöld. Flestar eru þær í Ódáðahrauni, og er
Trölladyngja þeirra mest. Hún er næsta lík Skjaldbreið í sjón og
raun, enda bergborin systir hans. Engin íslenzk dyngja hefur gosið
síðan land byggðist, en vestur í Kyrrahafi, á eyjum þeim er Hawai
heita, eru dyngjur, sem gjósa enn þann dag í dag. Eyjar þessar eru
í rauninni tröllauknar dyngjur, sem vaxið hafa á óralöngum tíma
upp af botni úthafsins og rísa nú allt að 4000 metrum yfir sæ. Þær
mestu tvær heita Mauna Loa og Mauna Kea. Mjög eru þær líkar
Skjaldbreið að lögun, þó að miklum mun séu þær stærri en hann.
Hlíðarnar eru vaxnar frumskógum langt uppeftir, en sykurekrur
á milli. Ofar taka helluhraun við, en efst hvílir snær. Á báðum
þessum dyngjum eru risavaxnir gígar, mörg hundruð metra að
þvermáli, og girtir hraunhömrum, 200—300 metra háum. Löngum
er gígbotninn kaldur og kyrr, en þegar líður að gosurn, tekur hann
að ýfast og bresta, en upp úr sprungunum stíga ægilegir eldhverir,
allt að 300 metra háir og lýsa vítt, eins og vitar um nætur. Hægt og
hægt lyftist eldleðjan á gígbotninum, byltist milli hraunhamranna
og bræðir af sér steinfjöturinn, unz hinn mikli gígur er orðinn allur
að brimsorfnu eldhafi. Loks fellur eldleðjan út af gígbörinunum,
fossar niður hlíðarnar, því að hún er þunn eins og olía, og fellur
með feikna hraða, 20—30 km. á klst., eða svo hart, að enginn hestur
drægi undan. Oft nemur hún ekki staðar fyrr en úti í sjó. Og um hin-
ar höfgu,suðrænu nætur lýsa þessi hraun langt á haf út, líkt og gulln-
ir straumar, þar sem þeir brenna sig gegnum akrana og skóginn og
fossa af björgum fram í freyðandi sjóinn. Svo dregur aftur úr gos-