Tímarit Máls og menningar - 01.05.1955, Page 62

TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
koma fram í gervi Bogesens. hrepp-
stjórans á Útirauðsmýri, Péturs Þrí-
hross eða annarra ópersónulegri mátt-
arvalda, eins og bankans eða stjórnar-
innar eða kóngsins. Við vitum vel að í
þessari baráttu á alþýðumaðurinn, fá-
tæklingurinn, enga von ef hann stend-
ur einn. Það er harmleikur Bjarts í
Sumarhúsum, — og sömu örlögin birt-
ast í tilsvari Grindvíkingsins við Arnas
Arnæus: „Minn herra á aungvanvin“.
Nú er það síður en svo ætlun mín
að halda því fram að skáldrit Hall-
dórs séu framar öllu merkileg vegna
þess áróðursgildis sem í þeim felst.
Miklu nær væri að segja að þau hefðu
áróðursgildi vegna þess hvað þau eru
mikil listaverk. Lífsskoðun Halldórs
og list eru svo fléttuð saman að þar er
ekki unnt að greina á milli. List hans
er helguð hinu líðandi og stríðandi
mannkyni, baráttunni fyrir betra lífi,
baráttunni fyrir lífinu sjálfu. Maður-
inn sjálfur er uppistaðan, þrengingar
hans og þjáningar, og afstaða höfund-
arins er mótuð af trúnni á manninn
og samúðinni með honum og baráttu
hans. Þessi afstaða, þessi skilningur,
þessi samúð, er undirstaðan undir
þeirri miklu reisn sem harmleikurinn
fær t. d. í Sjálfstæðu fólki og í Ljós-
víkingnum, þar sem höfundurinn nær
hinu klassiska hámarki tragedíunnar,
þeirri kaþarsis, eða hreinsun sálarinn-
ar, sem skapast lesandanum við nautn
mikils listaverks.
Til að ná þessu marki notar Hall-
dór Kiljan öll þau töfrabrögð máls og
stíls sem honum eru tiltæk. Vald hans
á máli er með ólíkindum og fjölbreyti-
leikur stílsins svo mikill að furðu
gegnir. Það væri hlægilegt að ætla að
reyna að skilgreina stíl hans með fá-
um orðum; það. er ekki úr vegi að
nefna á þessum stað að í ritum Hall-
dórs bíður íslenzkra bókmenntafræð-
inga og málfræðinga mikið og lær-
dómsríkt verkefni, þar sem er rann-
sókn á máli hans og stíl. Það mætti
benda á fjölda atriða sem hvert um
sig leggja til sinn drátt í heildarmynd-
ina. Eitt þeirra er notkun hans á and-
stæðum. Stundum breytist beiskasta
raunsæi áður en nokkurn varir í
draum og ævintýri; mjúklát kyrrð er
rofin með harkalegu tilsvari eða skop-
legum atburðum; sárasta alvara og
kuldalegt gaman eða jafnvel hreinn
gáski geta skipzt á með svo skjótum
hætti að ævinlega kemur lesandanum
á óvart; oft er torvelt að greina mörk-
in hvenær persónurnar eru farnar að
leika skopleik til að sýna á þeim nýja
hlið eða koma fram nýjum sjónar-
miðurn. Og allt í einu koma kaflar
sem eru tærasta lýrík sem skrifuð hef-
ur verið á íslenzka tungu í óbundnu
máli. Náskylt þessum andstæðum
stílsins er húmor skáldsins, þessi tví-
ræða gamansemi þar sem glettnin
ræður á ytra borði, en sjaldan er
djúpt á alvörunni, og kuldalegu gamni
virðist stundum helzt til þess beitt að
dylja klökkvann í röddinni.
172