Tímarit Máls og menningar - 01.03.1956, Side 25

RÆÐA HALDIN Á NÓBELSHÁTÍÐINNI
brjóst þjóðarinnar, þá er það gott. Annar mælikvarði er ekki til.“ En til þess
að ná hjarta þjóðarinnar endist ekki hin mesta orðsnilld ein sér né heldur lýs-
ingar á atburðum og afrekum. Til þess að skáldverkið geti orðið „ljós heims-
ins“, verður það að leitast við að draga upp sanna mynd af lífi fólks og kjörum.
Þessi hugsun er meginuppistaða í flestu því, er Halldór Laxness hefur ritað.
Og með því að hann býr yfir undursamlegum næmleik á staðreyndir mannlífs-
ins og hinni ágætustu frásagnargáfu, hefur honum tekizt að verða skáld þjóð-
ar sinnar framar öllum öðrum, sem nú eru á dögum.
Æskuverk Laxness, „Vefarinn mikli frá Kasmír“, er eitt hið merkilegasta
vitni um upplausnina og átökin í menningarlífi vorra tíma, ekki eingöngu
á íslandi, heldur á öllum Vesturlöndum. Og þótt sjá megi í verki þessu merki
um nokkurn vanþroska æskumanns, er það engu að síður mjög þungt á met-
unum, bæði sem skilríki um samtímann og persónulegt játningarit. Aðalsögu-
hetjan er ungur íslendingur, skáld og listamaður, sem flækist víðs vegar um
Evrópu og sökkvir sér af lífi og sál niður í allan óskapnaðinn og ringulreið-
ina, er fylgdi í kjölfar heimsstyrjaldarinnar fyrri. Hann leitar fótfestu í tilver-
unni líkt og Hans Alienus forðum, hann reynir að glöggva sig á áttunum og
ákveða stefnuna að nýju; en hversu ólíkir eru ekki tímarnir! Það er miklu
meira, sem skilur á milli, en einn mannsaldur að áratali. Annars vegar eru
friðartímar, staðföst trú á þróunina, fegurðardraumar; hins vegar sundur-
flakandi og blóðug veröld, siðferðilegur sljóleiki, ótti og vanmætti. Steinn Ell-
iði varpar sér að lokum í fang kaþólsku kirkjunnar.
Síðan Strindberg leið, munu þau fá ritin í norrænum bókmenntum, sem lýst
hafa innri átökum og persónulegum reikningsskilum við máttarvöld samtím-
ans af jafn hispurslausri hreinskilni.
List Halldórs Laxness eignaðist fyrst jafnvægi, er hann sneri aftur til ís-
lands um 1930 og helgaði sig því hlutverki að verða skáld þjóðar sinnar. Óll
markverðustu rit hans fjalla um íslenzk efni.
Honum lætur einstaklega vel að lýsa íslenzkri náttúru og íslenzku umhverfi.
En samt sem áður lítur hann ekki á það sem aðalhlutverk sitt. í einni ágætustu
bók hans segir svo: „Samlíðunin er uppspretta hins æðsta söngs. Samlíðunin
með Ástu Sóllilju á jörðinni.“ Listin verður að byggjast á samúð og mannást;
annars er hún ekki mikils virði. Allt, sem Laxness hefur skrifað, er gagnsýrt af
samfélagslegum áhuga og móði. Persónuleg hluttaka hans í félagslegum og
pólitískum málefnum samtímans er ávallt mjög rík — og stundum svo, að við
liggur, að hún verði listgildi verka hans til trafala. En kímnin, hrjúf og fersk,
verður honum þá til varnar, hún gerir honum fært að líta mildari augum á
15